Γράφει ο Γιάννης Ντόκος

Τί είναι οι ψευδείς ειδήσεις

Οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) δεν είναι ένα καινούριο φαινόμενο. Σύμφωνα με τη Wikipedia, οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν «μια μορφή κίτρινου τύπου ή προπαγάνδας που αποτελείται από σκόπιμη παραπληροφόρηση ή φάρσες διαδιδόμενες μέσω του παραδοσιακού τύπου, της μετάδοσης ΜΜΕ ή των διαδικτυακών κοινωνικών μέσων». Παρατηρούμε, επομένως, ότι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να διαδοθούν μέσω ποικίλων μεθόδων επικοινωνίας. Αξίζει να αναφέρουμε, για παράδειγμα, τη διάδοση μιας φήμης λεκτικά, και εντός κλειστών, ή και πιο ευρέων κοινωνικών συνόλων, κατά τον περασμένο αιώνα (τα λεγόμενα κουτσομπολιά, τα οποία συχνά βασίζονταν σε φημολογίες και όχι στην πραγματικότητα).

Το κύριο στοιχείο το οποίο έχει αλλάξει σχετικά με τις ψευδείς ειδήσεις, κατά τον 21ο αιώνα, είναι η μέθοδος με την οποία αυτές διαδίδονται. Πέραν του «παραδοσιακού» τύπου, ο οποίος χρησιμοποιείται ακόμα για την δημιουργία προπαγάνδας, σύγχρονα μέσα μετάδοσης πληροφοριών, κυρίως βασισμένα στη χρήση Ίντερνετ για τη λειτουργία τους, έχουν προστεθεί στη λίστα τρόπων με τους οποίους τα αναληθή νέα φτάνουν το μέσο χρήστη.

Εφημερίδες, περιοδικά και ειδησεογραφικά γραφεία (ιδίως τα μεγαλύτερα σε εμβέλεια), έχουν αποκτήσει τον δικό τους ιστότοπο, διαδικτυακό κανάλι, και ηλεκτρονικά «έντυπα» προκειμένου να εκμεταλλευτούν την ευρεία ανάπτυξη του διαδικτύου. Η πρόσβαση στα μέσα αυτά έχει γίνει πολύ εύκολη στο διαδίκτυο, με αποτέλεσμα τα τελευταία να αποτελούν πηγή ενημέρωσης για εκατομμύρια άτομα ανά τον κόσμο. Χαρακτηριστικά, σύμφωνα με έρευνα του Reuters Institute (2016), η πλειοψηφία των κατοίκων 26 χωρών που έλαβαν μέρος στην έρευνα, βασίζεται πλέον περισσότερο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρά στον έντυπο τύπο για την ενημέρωσή τους.

Άξια αναφοράς, στο σημείο αυτό, αποτελεί η εντυπωσιακή, αλλά και ανησυχητική (όπως θα δούμε παρακάτω) κινέζικη πρωτοπορία στην μετάδοση ειδήσεων. Το κινέζικο δελτίο τύπου Xinhua σχεδίασε και δημιούργησε τους πρώτους παρουσιαστές ειδήσεων βασισμένους εξ ολοκλήρου σε λειτουργίες Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence ή AI). Αποτελεί αναμφίβολα ένα εντυπωσιακό επίτευγμα, ωστόσο οι κίνδυνοι παραπληροφόρησης και δημιουργίας ψευδών ειδήσεων παραμένουν.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις και οι κίνδυνοι διάδοσης ψευδών ειδήσεων μέσω του διαδικτύου;

Η πρώτη από τις πιο επιβλαβείς επιπτώσεις των ψευδών ειδήσεων είναι νομικής φύσης, κι έχει να κάνει με τις πιθανές προσβολές των δικαιωμάτων στην πληροφόρηση και την έκφραση. Τα δικαιώματα αυτά είναι θεσπισμένα στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ή ΕΣΔΑ (άρθρο 10), και συνταγματικά κατοχυρωμένα στην Ελλάδα υπό των άρθρων 5 Α και 14 αντίστοιχα. Με βάση αυτές τις διατάξεις, κάθε Έλληνας πολίτης πρέπει να μπορεί να πληροφορείται και να εκφράζεται, χωρίς περιορισμούς (εκτός αν συντρέχουν εξαιρέσεις). Οι επιπτώσεις των ψευδών ειδήσεων, υπό νομικό, αρχικά πρίσμα, φαίνεται πως μπορεί να είναι πολυσήμαντες: οι ειδήσεις αυτές παραπληροφορούν τον πολίτη, με συνεπακόλουθη παραβίαση των θεμελιωδών του δικαιωμάτων. Εκ πρώτης όψεως, επομένως, η διάδοση τέτοιου είδους ειδήσεων είναι συνταγματικά απαγορευμένη στην Ελλάδα. Η απαγόρευση αυτή εφαρμόζεται σε ειδήσεις διαδιδόμενες με κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένου του διαδικτύου.

Σε πιο πρακτικό επίπεδο, οι ψευδείς ειδήσεις που συναντώνται σε διαδικτυακά περιβάλλοντα μπορούν να είναι επιβλαβείς, με δεδομένο τον τρόπο με τον οποίο γίνονται γνωστές και προσβάσιμες στο ευρύ κοινό. Το μέσο με το οποίο οι ειδήσεις αυτές μεταφέρονται (ήτοι το Ίντερνετ), βοηθά: α) στην ευκολία σύνταξης/συγγραφής τους, β) στην ευκολία μετάδοσής τους (κατά την οποία ο δέκτης τέτοιων ειδήσεων μπορεί να παίξει πλέον ενεργό ρόλο, πχ. με την περαιτέρω διαμοίρασή/κοινοποίησή τους σε περισσότερα άτομα μέσω πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης)  και γ) στη δυσκολία εξακρίβωσης της πηγής της είδησης, με δεδομένο τον τεράστιο όγκο των διαθέσιμων πληροφοριών στο διαδίκτυο.

Τί σημαίνουν τα παραπάνω; Πολύ απλά, η ευκολία με τον οποίο τέτοιες ειδήσεις μπορούν να φτάσουν έναν χρήστη του Ίντερνετ, σε συνδυασμό με την υπερπληθώρα – ήδη διαθέσιμων και νέων – πληροφοριών, καθιστά τη διάδοσή τους εξαιρετικά εύκολη. Η ευκολία αυτή αυξάνεται κατακόρυφα με τη βοήθεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, προσφέροντας έναν εξαιρετικά αποτελεσματικό δίαυλο επικοινωνίας τέτοιων ειδήσεων με τον τελικό αποδέκτη τους. Λόγω της ευκολίας δημιουργίας τους, μπορούν αυτές να είναι εξαιρετικά πειστικές κι αληθοφανείς. Την ίδια στιγμή, οι ειδήσεις αυτές είναι δύσκολο να διασταυρωθούν και να επιβεβαιωθούν, λόγω του ήδη μεγάλου αριθμού πληροφοριών διαθέσιμων στο διαδίκτυο, και της δεδομένης δυσκολίας «φιλτραρίσματος» αυτών, από το μέσο χρήστη διαδικτυακών μέσων.

Αναμφίβολα, η πιο επιβλαβής επίδραση ψευδών ειδήσεων είναι η διάδοση του (αναληθούς) περιεχομένου τους. Το άτομο το οποίο αποτελεί στόχο τέτοιων δημοσιεύσεων, νέων και περιεχομένου, εν γένει, αντιμετωπίζει τους κινδύνους που απορρέουν από τα κίνητρα των όσων τα διαδίδουν. Σκοπιμότητες κάθε είδους εξυπηρετούνται με τη διάδοση τέτοιων ειδήσεων. Ενδεικτικά, αυτές μπορεί να είναι πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, ανθρωπιστικές ή τρομοκρατικές. Η επιρροή του αποδέκτη μπορεί να οδηγήσει στην επακόλουθη χειραγώγηση, τρομοκράτηση, προκατάληψη και περιθωριοποίησή του. Παρομοίως, και ιδίως όταν οι ψευδείς ειδήσεις αναφέρονται σε άτομα ή οργανισμούς,  μπορούν αυτές να προκαλέσουν μη υλική ζημιά σε αυτούς, με τη μορφή συκοφαντίας, προκαταλήψεων, μίσους, αλλά και θετικών αισθημάτων, χωρίς αυτά να βασίζονται σε αληθή γεγονότα.

Μέθοδοι αντιμετώπισης του φαινομένου

Συμπερασματικά, οι ψευδείς ειδήσεις στο διαδίκτυο, έχοντας πολλά κοινά σημεία με αυτές που χρησιμοποιούνται σε πιο «αποσυνδεδεμένα» περιβάλλοντα, γίνονται ακόμα πιο καταστροφικές. Πώς μπορούμε, επομένως, να προστατευτούμε ενάντια σε αμφίβολης εγκυρότητας ειδήσεις; Το πιο αποτελεσματικό εργαλείο για το σκοπό αυτό αποτελεί αδιαμφισβήτητα η χρήση κριτικής σκέψης. Όσο πιο καλά φιλτράρει/αναλύει κανείς το περιεχόμενο το οποίο συναντά στο διαδίκτυο, τόσο πιο εύκολο είναι να εντοπιστούν σχετικές  ασυνέπειες και αναλήθειες.

– Για το σκοπό αυτό, μπορείς να ρωτήσεις τα εξής:

– Ποια είναι η πηγή της είδησης;

– Ποιος είναι ο δημιουργός/συγγραφέας της;

– Είναι τα ανωτέρω αξιόπιστα;

– Πότε δημοσιεύθηκε η είδηση; Είναι πρόσφατη/καίρια;

– Δημοσιεύθηκε σε περισσότερα μέσα/από διαφορετικές πηγές;

– Είναι το περιεχόμενο αντικειμενικό ή υποκειμενικό/προκατειλημμένο;

Η επίγνωση του φαινομένου, των χαρακτηριστικών, καθώς και των τρόπων με τον οποίο διαδίδεται, είναι το πρώτο βήμα προφύλαξης κατά ειδήσεων που έχουν σαν σκοπό παραπλανητικούς και κακόβουλους σκοπούς!