Γράφουν οι Ιάσονας Χοντζόπουλος* και Κωνσταντίνος Κακαβούλης

Όταν επισκεπτόμαστε μία ιστοσελίδα για πρώτη φορά, εμφανίζεται το μήνυμα «Ο ιστότοπος αυτός χρησιμοποιεί cookies για βελτίωση της εμπειρίας του χρήστη».

Τι είναι όμως αυτά τα περιβόητα cookies; Βελτιώνουν πράγματι την εμπειρία μας στο διαδίκτυο; Και αν ναι, το κάνουν χωρίς κόστος; Πάμε να δώσουμε απαντήσεις στα πιο συχνά ερωτήματα.

Τι είναι τα cookies;

Είναι μικρά αρχεία με πληροφορίες που δημιουργούν οι ιστοσελίδες καθώς τις επισκεπτόμαστε. Είναι αντίστοιχα με μικρά αρχεία κειμένου, όπου συνήθως η πληροφορία είναι κωδικοποιημένη ή έχει τη μορφή ids, οπότε δε φαίνεται να έχει κάποια συνοχή όταν τη διαβάζει ένας άνθρωπος. Τα αρχεία αυτά και οι πληροφορίες που περιέχουν, δημιουργούνται από τον υπολογιστή στον οποίο τρέχει η ιστοσελίδα (server). Κάθε σελίδα χρησιμοποιεί μόνο τα cookies που η ίδια έχει δημιουργήσει.

Πού χρησιμεύουν τα cookies;

Εξυπηρετούν στο να προσθέτουν λειτουργικότητα στις ιστοσελίδες που επισκεπτόμαστε. Π.χ. χρησιμοποιούνται για να μας αναγνωρίσει κάποιο site. Καθώς δημιουργούνται από την ιστοσελίδα, δεν περιέχουν προσωπικές πληροφορίες.

Συνήθως αναγνωρίζουν τον browser που χρησιμοποιήσαμε κατά την προηγούμενη μας είσοδο. Η αρχή στην οποία βασίζονται οι ιστοσελίδες είναι πως κάθε κλικ που κάνουμε είναι ανεξάρτητο από τα προηγούμενα. Για να υποδηλώσουμε την σχέση συνέχειας μεταξύ δύο κλικ (στο ίδιο site) δημιουργήθηκαν τα cookies που μεταφέρουν αυτή την πληροφορία.

Υπάρχουν διαφορετικά είδη  cookies;

Ναι! Μπορούμε να διακρίνουμε τα cookies με βάση τη λειτουργικότητα που προσφέρουν σε απλά cookies, session cookies και tracking cookies.

1. Τα απλά cookies χρησιμεύουν για την αποθήκευση γενικών πληροφοριών. Τέτοιου είδους cookies χρησιμοποιούν τα ηλεκτρονικά καταστήματα απλά και μόνο για να θυμούνται τα προϊόντα που έχουμε ήδη επιλέξει να αγοράσουμε. Άλλες πληροφορίες μπορεί να είναι τεχνικά χαρακτηριστικά, στατιστικά σχετικά με το πόσες φορές έχουμε επισκεφτεί τη σελίδα, ποια γλώσσα προτιμάμε, ποια διάταξη της σελίδας προτιμούμε κλπ.

2. Session Cookies: Τα πιο συνηθισμένα είναι τα authentication cookies που βοηθούν στην ταυτοποίηση του προφίλ μας, όπως αναφέραμε προηγουμένως. Ανάλογα με την εφαρμογή μπορούν να έχουν περιορισμένη διάρκεια (temporary cookies). Συνήθως μικρής διάρκειας cookies συναντάμε σε ιστοσελίδες τραπεζών, όπου μετά από ορισμένο χρόνο, για λόγους ασφαλείας λήγουν και πρέπει να εισάγουμε τα στοιχεία μας πάλι.

Σε άλλες περιπτώσεις, η επιλογή “Remember Me” or “Keep Me Logged In” τα ορίζει ενεργά μέχρι να επιλέξουμε ρητά αποσύνδεση του λογαριασμού (permanent cookies).

Αξίζει να σημειωθεί πως τα authentication cookies αποτελούν σημαντικό στοιχείο ασφάλειας στο διαδίκτυο και αποστέλλονται πάντα κωδικοποιημένα. Επίσης, υπάρχουν τεχνολογίες που μπορούν να αυξήσουν περισσότερο την ασφάλεια και την αξιοπιστία της πιστοποίησης και λειτουργούν παράλληλα με τα cookies.

3. Τέλος υπάρχουν τα tracking cookies. Τα third-party tracking cookies αποτελούν την πιο πολυσυζητημένη κατηγορία tracking cookies, καθώς εστιάζουν στη βελτίωση υπηρεσιών πέραν αυτών που προσφέρονται από την ιστοσελίδα. Σε αυτές τις υπηρεσίες συγκαταλέγεται και η προβολή διαφημίσεων. Συνεργαζόμενα sites αποκτούν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν cookies για να συλλέγουν πληροφορίες σχετικά με την πλοήγησή μας στο διαδίκτυο. Το γεγονός ότι τρίτες υπηρεσίες, πέρα από το ίδιο το site, μπορούν να εγκαθιστούν cookies επεκτείνει την χρήση τους πέρα απο τον πρωταρχικό λόγο δημιουργίας των cookies, τον οποίο εξυπηρετούν τα απλά cookies και τα authentication cookies και δεν είναι άλλος από τη βελτίωση των υπηρεσιών του αρχικού site.

Υπάρχουν εργαλεία που μας βοηθούν να ελέγξουμε την ροή των πληροφοριών που μοιραζόμαστε μέσω των cookies. Παρακάτω μπορούμε να δούμε ένα από αυτά τα εργαλεία όπου καταγράφεται ο διαμοιρασμός των πληροφοριών σε συνεργαζόμενες επιχειρήσεις.

Σας φαίνεται περίπλοκο; Δοκιμάστε και εσείς αυτό το εργαλείο για να δείτε live με ποιους μοιράζεστε κάθε κλικ που κάνετε ανά πάσα στιγμή στο διαδίκτυο!

Άρα τα cookies στοχεύουν εμένα;

Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, τα cookies συνήθως στοχεύουν στην αναγνώριση του browser που χρησιμοποιούμε και τη διεύθυνση IP μας. Τα cookies σπάνια περιέχουν προσωποποιημένα χαρακτηριστικά που υποδεικνύουν την ταυτότητα του χρήστη. Ο συνδυασμός των συγκεκριμένων στοιχείων με άλλες τρίτες πηγές μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ταυτοποίηση φυσικών προσώπων και για τον λόγο αυτό η λειτουργία των cookies ρυθμίζεται από τη νομοθεσία.

Τι προβλέπει η νομοθεσία για τα cookies;

Ο περιβόητος πλέον Γενικός Κανονισμός Προστασία Προσωπικών Δεδομένων (GDPR) περιλαμβάνει μία διάταξη και για τα cookies.

Συγκεκριμένα, στην παράγραφο 30, η οποία περιλαμβάνεται στο άρθρο 4 του Κανονισμού προβλέπει

“Τα φυσικά πρόσωπα μπορεί να συνδέονται με επιγραμμικά αναγνωριστικά στοιχεία ταυτότητας […]όπως διευθύνσεις διαδικτυακού πρωτοκόλλου, αναγνωριστικά cookies ή άλλα αναγνωριστικά στοιχεία […].Αυτά μπορεί να αφήνουν ίχνη τα οποία, ιδίως όταν συνδυαστούν με μοναδικά αναγνωριστικά στοιχεία ταυτότητας και άλλες πληροφορίες που λαμβάνουν οι εξυπηρετητές, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δημιουργηθεί το προφίλ των φυσικών προσώπων και να αναγνωριστεί η ταυτότητά τους.”

Με απλά λόγια αν τα cookies μπορούν να ταυτοποιήσουν ένα φυσικό πρόσωπο, τότε υπόκεινται στον GDPR. Ασφαλώς, δεν μπορούν όλα τα cookies να ταυτοποιήσουν ένα πρόσωπο, αλλά τα περισσότερα -αν συνδυαστούν με τρίτες πηγές- μπορούν.

Προκειμένου να είναι σύμφωνες με τον GDPR και να μην κινδυνεύουν από τα τεράστια πρόστιμα, τα οποία προβλέπει, οι ιστοσελίδες θα πρέπει είτε να σταματήσουν να συλλέγουν τα cookies, τα οποία μπορούν να ταυτοποιήσουν ένα φυσικό πρόσωπο, είτε να θεμελιώσουν έναν επαρκή και νόμιμο λόγο για τη συλλογή και την επεξεργασία των πληροφοριών αυτών.

Ποιες είναι όμως οι σημαντικότερες αλλαγές που επέφερε ο GDPR στη χρήση των cookies; Ας τις εξετάσουμε:

1. Δεν αρκεί, πλέον, η σιωπηρή συγκατάθεση στη χρήση cookies. Ο χρήστης της ιστοσελίδας θα πρέπει ρητά να παρέχει τη συγκατάθεσή του για την τοποθέτηση cookies από την ιστοσελίδα. Αυτός είναι και ο λόγος που εμφανίζονται αυτά τα μηνύματα που αναφέραμε στην αρχή του άρθρου μας, κάθε φορά που επισκεπτόμαστε μία νέα ιστοσελίδα. Αυτά τα μηνύματα ίσως φαίνονται απλώς ενοχλητικά εκ πρώτης όψεως, αλλά, έχοντας διαβάσει αυτό το άρθρο, ενδεχομένως να πρέπει να το σκεφτείτε και δεύτερη φορά πριν πατήσετε «Αποδέχομαι» την επόμενη φορά.

2. Το μήνυμα «χρησιμοποιώντας αυτή την ιστοσελίδα αποδέχεστε τη χρήση των cookies» δεν είναι αρκετό. Η παροχή της συγκατάθεσης του χρήστη πρέπει να είναι αυθεντική και σύμφωνη με την ελεύθερη βούλησή του: ο χρήστης πρέπει να έχει πράγματι επιλογή να μην αποδεχτεί την τοποθέτηση cookies.

3. Ο χρήστης πρέπει να έχει τη δυνατότητα να άρει τη συγκατάθεσή του με την ίδια ευκολία με την οποία την παρείχε. Επομένως, οι ιστοσελίδες θα πρέπει να παρέχουν στους χρήστες τη δυνατότητα να αλλάξουν γνώμη και να τροποποιήσουν την αρχική τους επιλογή ανά πάσα στιγμή, προσφέροντάς τους εύκολη και γρήγορη πρόσβαση στο σχετικό μενού – εξίσου εύκολη και γρήγορη με αυτήν που είχαν όταν επισκέφτηκαν για πρώτη φορά την ιστοσελίδα.

Τι μπορώ να κάνω αν μία ιστοσελίδα δε συμμορφώνεται με τις παραπάνω υποχρεώσεις της σχετικά με τα cookies;

Ρίξε μία ματιά στον οδηγό που έχει ετοιμάσει η Homo Digitalis για το τι μπορείς να κάνεις και σε ποιoν να απευθυνθείς αν αντιμετωπίζεις προβλήματα με την επεξεργασία των προσωπικών σου δεδομένων. Τα ίδια ακριβώς βήματα μπορείς να ακολουθήσεις και στην περίπτωση που κάποια ιστοσελίδα παραβιάζει τη νομοθεσία σχετικά με τα cookies.

Μπορεί μία ιστοσελίδα να λειτουργήσει χωρίς cookies;

Τα cookies ξεκάθαρα πολλαπλασίασαν τις δυνατότητες των sites και σε πολλές περιπτώσεις αύξησαν την ασφάλεια τους. Η χρήση τους αποτελεί ξεκάθαρα σχεδιαστική επιλογή για κάθε ιστοσελίδα, αλλά η χρήση μερικών έχει καθαρά τεχνικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα ηλεκτρονικά καταστήματα όπως αναφέραμε και προηγουμένως.

Τα cookies με τεχνικό χαρακτήρα είναι απαραίτητα. Οι ιστοσελίδες είναι προσβάσιμες από πληθώρα συσκευών και browsers. Οι διάφορες συσκευές και οι browsers απαιτούν ειδική μεταχείριση για τεχνικούς λόγους, οπότε η χρήση απλών cookies με τεχνικά δεδομένα κρίνεται αναγκαία. Με τον τρόπο αυτό αλλάζει η διάταξη του site ώστε να είναι ταιριάζει στις εκάστοτε ανάγκες, όπως για παράδειγμα η προσαρμογή του site σε κινητά τηλέφωνα και μικρές οθόνες.

Δεν ισχύει το ίδιο για τα tracking cookies. Η χρήση tracking cookies έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινότητας τα τελευταία χρόνια, κυρίως σχετικά με τον σκοπό για τον οποίο αξιοποιούνται τα δεδομένα που συλλέγονται. Για το λόγο αυτό η νομοθεσία επιχειρεί να φέρει από την αφάνεια την χρήση των cookies, δίνοντας περιθώρια επιλογών και δικαιώματα στους χρήστες. Παράλληλα, απαιτεί διαφάνεια στην χρήση τους από τις εταιρείες και προβλέπει πολύ μεγάλα πρόστιμα, με σκοπό οι εταιρείες να συμμορφωθούν πράγματι με τις υποχρεώσεις τους.

Η Homo Digitalis πιστή στις αξίες που πρεσβεύει, δεν τοποθετεί cookies στις συσκευές των επισκεπτών της ιστοσελίδας της προκειμένου να αναλύσει την αποτελεσματικότητα του σχεδιασμού και της παρουσίασης της ιστοσελίδας μας ή τον έλεγχο της ταυτότητας των επισκεπτών της (tracking cookies).

Επομένως δεν καταγράφουμε τη δραστηριότητά σας στην ιστοσελίδα μας. Το μοναδικό cookie που χρησιμοποιεί η ιστοσελίδα μας ονομάζεται PHPSESSID.

Το συγκεκριμένο cookie δεν μπορεί να ταυτοποιήσει κανένα φυσικό πρόσωπο και δεν καταγράφει προσωπικά δεδομένα των χρηστών. Έχει καθαρά τεχνικό χαρακτήρα εξυπηρετώντας τη λειτουργία του server.

*Ο Ιάσονας Χοντζόπουλος είναι data scientist με έδρα την Ζυρίχη. Είναι ηλεκτρολόγος μηχανικός και μηχανικός ηλεκτρονικών υπολογιστών, απόφοιτος του ΕΜΠ και του ETH Zurich. 

* Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: https://www.howtogeek.com/327268/why-do-some-websites-have-pop-up-warnings-about-cookies/

Μία online διαμάχη στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης

Της Αναστασίας Καραγιάννη*

Οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης προσφέρουν έναν τεράστιο χώρο σε όλους τους χρήστες προκειμένου να μπορούν να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους και να ενημερώνονται. Με αυτόν τον τρόπο, η ροή της πληροφορίας είναι ελεύθερη, και πρέπει να είναι ελεύθερη. Η πληροφορία, όμως, κάποιες φορές μπορεί να είναι και ‘επικίνδυνη’. Η λεγόμενη ρητορική μίσους, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία, μπορεί να οριστεί ως «κάθε μορφή έκφρασης που διαδίδει, υποκινεί, προωθεί ή δικαιολογεί το ρατσιστικό μίσος, την ξενοφοβία, τον αντισημιτισμό ή άλλες μορφές μίσους που βασίζονται στη μισαλλοδοξία, συμπεριλαμβανομένων αυτής που εκφράζεται μέσω του επιθετικού εθνικισμού και εθνοκεντρισμού, των διακρίσεων και της εχθρότητας κατά των μειονοτήτων και των μεταναστών».

Ένα πλαίσιο που μπορεί να προσδιορίσει μια πράξη ρητορικής μίσους θα μπορούσε να βασιστεί στον χαρακτήρα και τη δημοτικότητα του ομιλητή, στην συναισθηματική κατάσταση του ακροατηρίου, στο περιεχόμενο της πράξης καθεαυτής ως παρακίνηση σε μίσος, στο κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου εκδηλώνεται η πράξη και στα μέσα που χρησιμοποιούνται για τη διάδοσή του, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας που χρησιμοποιείται. Καθοριστικό ρόλο για την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους έχει παίξει και η Απόφαση- Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της 28ης Νοεμβρίου του 2008 σχετικά με την αντιμετώπιση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και την αλληλεπίδρασή τους με την ελευθερία της έκφρασης, ενώ με αυτήν τονίζεται και η εθνική συνεργασία των κρατών μελών, κυρίως στο άρθρο 1 παράγραφος 1, στο άρθρο 3 και στο άρθρο 4.

Ωστόσο, κάποιες φορές δημιουργείται μία ‘αντιπαράθεση’ μεταξύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα πλαίσια της ρητορικής μίσους. Συγκεκριμένα, όσον αφορά στο ειδικό καθεστώς για την παιδική προστασία, το οποίο αναγνωρίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, το άρθρο 2 της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού σχετικά με την ευημερία του παιδιού αντιτίθεται στο άρθρο 13 αυτής σχετικά με την ελευθερία της πληροφόρησης. Έτσι, η ελευθερία της έκφρασης και του λόγου ενδέχεται να συγκρούεται με τα προστατευτικά μέτρα που θα περιορίζουν την πρόσβαση του παιδιού σε ορισμένες δραστηριότητες στο διαδίκτυο. Παρά τη ‘διαμάχη’ αυτή, η παιδική προστασία και η ελευθερία της έκφρασης συγκλίνουν στην ανάγκη προστασίας των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που βασίζονται στις θεμελιώδεις αξίες της ανθρώπινης αυτονομίας και αξιοπρέπειας.

Για την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συμφώνησε με το Facebook, τη Microsoft, το Twitter και το YouTube τον Μάιο του 2016, και αργότερα το 2018 με το Instagram, την Google+, το Snapchat και την Dailymotion για την υιοθέτηση ενός Κώδικα Δεοντολογίας, προκειμένου οι πλατφόρμες αυτές να δώσουν τη δυνατότητα στους χρήστες να αναφέρουν περιστατικά ρητορικής μίσους, ενισχύοντας την υποστήριξη της κοινωνίας των πολιτών καθώς και τον συντονισμό με τις εθνικές αρχές. Συμφώνησαν, επιπλέον, να αξιολογούν τις κοινοποιήσεις των χρηστών σύμφωνα με την ευρωπαϊκή και την εθνική νομοθεσία σχετικά με την ρητορική μίσους και δεσμεύτηκαν να αφαιρούν, εάν είναι απαραίτητο, τις κοινοποιήσεις που αξιολογούνται ως ‘παράνομες’.

Ωστόσο, διαφορετικοί κίνδυνοι ενδέχεται να απαιτούν και διαφορετικές ενέργειες. Μια διάκριση μεταξύ των κινδύνων για την παιδική προστασία επισημαίνει η Sonia Livingstone, η οποία εντόπισε τέσσερις τύπους κινδύνων: τους εμπορικούς,  τους κινδύνους επίθεσης ή βίας εναντίον των παιδιών, τους κινδύνους σεξουαλικής κακοποίησης, εκμετάλλευσης κλπ εναντίον τους, και τους κινδύνους που θίγουν αξίες, όπως η ρητορική μίσους. Οι κίνδυνοι αυτοί διακρίνονται περαιτέρω ανάλογα με την συμμετοχή των παιδιών σε αυτούς: ως παραλήπτες, ως συμμετέχοντες και ως δράστες. Και οι δύο διακρίσεις τονίζουν τη σημασία της χάραξης φιλικής πολιτικής προς το παιδί.

Μία τέτοια πολιτική ανιχνεύεται στο άρθρο 6 και 8 του Νέου Κανονισμού για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων, καθώς και στο Προοίμιο 58 αυτού. Πιο αναλυτικά, στα άρθρα 6 και 8 του ΓΚΠΔ (GDPR), η Επιτροπή εισάγει την συγκατάθεση των γονέων ή των ασκούντων την γονική μέριμνα ως μέσο νομιμοποίησης της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων του παιδιού στο διαδίκτυο. Η ηλικία των 13 ετών είναι το όριο από το οποίο εξαρτάται αν η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων των παιδιών θα υπόκειται σε λιγότερους νομικούς περιορισμούς.

Στην πράξη, μ’ αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά χωρίζονται σε δύο ηλικιακές ομάδες: τα παιδιά που είναι σε θέση να συναινέσουν στην επεξεργασία των προσωπικών τους δεδομένων, ηλικίας 13-16 ετών, και τα παιδιά που εξαρτώνται από τη γονική συναίνεση για την συμπεριφορά τους στο διαδίκτυο, από 0 έως 13 ετών. Η χάραξη μιας τέτοιας αυστηρής γραμμής έρχεται σε αντίθεση με  τα στάδια της σωματικής και κοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού. Επίσης, η γονική συναίνεση χρειάζεται να εξετάζεται κάθε φορά από νομική σκοπιά, κατά πόσο το προτεινόμενο μέτρο εν προκειμένω είναι ανάλογο και εάν συμβαδίζει με το πλαίσιο των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Η γονική συναίνεση αντιτίθεται, έτσι, σε κάποιες περιπτώσεις με το δικαίωμα συμμετοχής του παιδιού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που το αφορούν, δικαίωμα που προστατεύεται από την Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού και αναγνωρίζεται τόσο από την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και από τα κράτη μέλη της. Τα δικαιώματα του παιδιού στην ελευθερία της έκφρασης και της ιδιωτικής ζωής μπορούν να υπονομευθούν σε περίπτωση που η πρόσβαση των παιδιών στην πληροφορία μπορεί να περιοριστεί και να εξαρτηθεί από τους γονείς. Επίσης, το πεδίο εφαρμογής του δικαιώματός τους στην ιδιωτική ζωή συρρικνώνεται, καθώς οι γονείς θα πρέπει να παρεμβαίνουν στην ιδιωτική ζωή των παιδιών για να κάνουν τις αντίστοιχες επιλογές, όπως για παράδειγμα στην δημιουργία προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ως εκ τούτου, παρατηρείται ότι η γονική συναίνεση μπορεί ενίοτε να αντιβαίνει στις βασικές αρχές του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται από την Σύμβαση.

Παρ’ όλα αυτά, σίγουρα ο ρόλος των γονέων είναι σημαντικός και καθοριστικός για την προστασία του παιδιού. Αν και είναι ‘παιδιά της ψηφιακής εποχής’, δε διαθέτουν πλήρεις ψηφιακές δεξιότητες. Μια πρόσφατη μελέτη του EU Kids Online δείχνει ότι, παρόλο που το 43% των ερωτηθέντων παιδιών πιστεύουν ότι γνωρίζουν περισσότερα για το διαδίκτυο από τους γονείς τους, δεν διαθέτουν ψηφιακές δεξιότητες, όπως το κλείδωμα ανεπιθύμητων επικοινωνιών, την αλλαγή των ρυθμίσεων απορρήτου στα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης και την κριτική αξιολόγηση της πληροφορίας στην οποία έχουν πρόσβαση.

Συνοψίζοντας, οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης είναι από τους πιο σημαντικούς παίκτες στη διαδικτυακή αγορά. Το επιχειρηματικό μοντέλο τους βασίζεται στην επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών τους. Ένα μεγάλο και πραγματικά ενεργό μέρος αυτών των χρηστών είναι παιδιά, τα οποία εξαρτώνται από την παρουσία αυτών των μεγάλων εταιρειών στην καθημερινότητά τους και αναπτύσσουν μία ισχυρή καταναλωτική σχέση μαζί τους. Η ύπαρξη αυτών των Κωδίκων Συμπεριφοράς είναι πραγματικά σημαντική, διότι συμπληρώνει τις ισχύουσες νομικές διατάξεις και προσφέρει υψηλό επίπεδο προστασίας. Εξίσου σημαντική είναι και η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για την προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Επομένως, πρέπει να βρεθεί μια προσεκτική ισορροπία μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και της προστασίας των παιδιών.

*Η Αναστασία Καραγιάννη είναι νομικός με εξειδίκευση στα ψηφιακά δικαιώματα των παιδιών. Είναι μέλος της Homo Digitalis και συνδημιουργός της ChildAct, η οποία έχει ως σκοπό την προστασία των ψηφιακών δικαιωμάτων των παιδιών. Στις 8 Νοεμβρίου εκπροσώπησε τη Homo Digitalis στη συνεδρίαση με θέμα ‘Facebook και άλλοι κοινωνικοί κίνδυνοι’, που έλαβε χώρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (GDPR) τέθηκε σε εφαρμογή στις 25 Μαΐου 2018 και άλλαξε σημαντικά την προστασία των προσωπικών δεδομένων και στη χώρα μας. Δημιούργησε μάλιστα πολλά δικαιώματα για τους πολίτες. Μεταξύ άλλων, ο Κανονισμός προβλέπει τη δημιουργία της θέσης του Υπευθύνου Προστασίας Δεδομένων (Data Protection Officer – ευρέως γνωστού ως DPO). Συναντηθήκαμε με τον Εμμανουήλ Τζιβιέρη*, DPO στην Επενδυτική Τράπεζα Ελλάδας για να μας εξηγήσει περισσότερα για αυτή τη νέα θέση.

– Μιλήστε μας για το ρόλο του DPO. Είναι κάτι νέο;

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που αναφέρονται στο ρόλο του DPO σαν να πρόκειται για μια καινοτομία, ένα νεωτερισμό του GDPR, κάτι που δεν είναι απολύτως ακριβές. Ο όρος δεν είναι άγνωστος. Υπήρχε και στην Ευρωπαϊκή Οδηγία 95/46, υπήρχε και στον ελληνικό νόμο 3979/2011 για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση, υπήρχε και στη Γερμανία, αλλά στην πράξη δεν είχε χρησιμοποιηθεί, τουλάχιστον όχι σε τέτοια έκταση. Αυτό άλλαξε με την εφαρμογή του GDPR, που προβλέπει τον υποχρεωτικό ορισμό DPO, αρχής γενομένης από την 25η Μαΐου 2018, για τρεις βασικές κατηγορίες οργανισμών και επιχειρήσεων:

α) Δημόσιες αρχές και φορείς, εκτός των δικαστηρίων.

β) Οργανισμούς των οποίων οι βασικές δραστηριότητες απαιτούν τακτική και συστηματική παρακολούθηση των υποκειμένων σε μεγάλη κλίμακα.

γ) Οργανισμούς που επεξεργάζονται προσωπικά δεδομένα ειδικών κατηγοριών, όπως γενετικά, βιομετρικά, δεδομένα υγείας κλπ.

– Μου δίνετε την αφορμή να σας ρωτήσω για τον βαθμό ετοιμότητας των επιχειρήσεων την 25^η Μαΐου. Είχαν προλάβει να ορίσουν DPO οι ελληνικές επιχειρήσεις και οργανισμοί;

Δεν έχω εικόνα του συνόλου των ελληνικών επιχειρήσεων και δημόσιων οργανισμών, ώστε να απαντήσω στην ερώτησή σας, αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι ο κανόνας «της τελευταίας στιγμής» δεν γνώρισε εξαίρεση ούτε στην περίπτωση του GDPR. Να υπενθυμίσω στο σημείο αυτό ότι ο Κανονισμός ψηφίστηκε τον Απρίλιο του 2016, πράγμα που σημαίνει ότι όλοι οι υπόχρεοι είχαν στη διάθεσή τους δύο και πλέον χρόνια προκειμένου να συμμορφωθούν με τις επιταγές του, μεταξύ των οποίων και ο ορισμός DPO. Ακόμα και η ενσωμάτωση του Κανονισμού στην εθνική νομοθεσία των κρατών-μελών καθυστέρησε χαρακτηριστικά. Λίγες μόλις ημέρες μετά την έναρξη της εφαρμογής του, η Ευρωπαία Επίτροπος αρμόδια για θέματα δικαιοσύνης απηύθυνε προειδοποίηση σε 8 κράτη-μέλη (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα) και τα κάλεσε να επιταχύνουν τις διαδικασίες συμμόρφωσής τους.

– Πώς θα περιγράφατε τον ρόλο του DPO σε έναν οργανισμό;

Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες για το ρόλο που καλείται να διαδραματίσει ο DPO σε έναν οργανισμό. Έχει διατυπωθεί η θεωρία ότι θα είναι το «μακρύ χέρι» της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, ή αλλιώς «τα μάτια και τα αυτιά της» εντός του οργανισμού. Έχει ακουστεί, επίσης, ότι θα είναι ένας άτυπος εσωτερικός ελεγκτής, που μπορεί να διενεργεί ελέγχους  και να κοινοποιεί τα πορίσματα του στην Αρχή. Ωστόσο, δεν μπορούμε να επιβεβαιώσουμε κάποια από τις θεωρίες αυτές, τη στιγμή που είναι σε εξέλιξη η νομοθετική διαδικασία και αναμένουμε τον ελληνικό νόμο. Το μόνο βέβαιο είναι πως ο DPO θα είναι ένας δίαυλος επικοινωνίας, ή αλλιώς ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του οργανισμού και της εποπτικής Αρχής και θα είναι επιφορτισμένος με τα καθήκοντα που του αναθέτει ο Κανονισμός στο άρθρο 39, όπως η παρακολούθηση της συμμόρφωσης του οργανισμού με τον Κανονισμό, η παροχή συμβουλών προς την επιχείρηση, η ενημέρωση του προσωπικού, η γνωμοδότηση για τη διενέργεια εκτίμησης αντικτύπου κλπ.

– Πόσο σημαντικά είναι τα προσωπικά δεδομένα των υποκειμένων, τα οποία διαχειρίζεται και επεξεργάζεται μία επιχείρηση;

Υπάρχουν ολόκληρα επιχειρηματικά μοντέλα που βασίζονται σχεδόν αποκλειστικά στην επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Παράλληλα, ο ψηφιακός κόσμος εξελίσσεται ραγδαία, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα άυλο περιβάλλον όπου υπάρχουν παντού διάσπαρτες πληροφορίες για τα άτομα, τις καταναλωτικές προτιμήσεις και τις ανάγκες τους. Δείτε τι συμβαίνει με τις ηλεκτρονικές επικοινωνίες σήμερα και συγκρίνετέ το με προηγούμενες δεκαετίες. Δείτε τι έρχεται με την τεχνητή νοημοσύνη. Πραγματική κοσμογονία. Αντιλαμβάνεστε, λοιπόν, τη σημασία  ενός νομοθετήματος, όπως το GDPR, που κάνει αυστηρότερο το πλαίσιο για την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων, σε μια εποχή όπου τα προσωπικά δεδομένα και ο έλεγχος τους εξελίσσονται σε καθοριστικό παράγονται για τη βιωσιμότητα, την ανταγωνιστικότητα και την περαιτέρω ανάπτυξη των επιχειρήσεων.

– Ποιά θεωρείτε ότι είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για έναν DPO?

Οι προκλήσεις έχουν να κάνουν κυρίως με τις καινοτομίες που εισάγει ο Κανονισμός, σχετικά με τη γενικότερη λειτουργία μιας οντότητας. Όπως αντιλαμβάνεστε, πρόκειται για ένα νομοθέτημα που αλλάζει τη στρατηγική και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν οι οργανισμοί και οι επιχειρήσεις μέχρι σήμερα.

Ο DPO, συνεπώς, ως ενορχηστρωτής της διαδικασίας συμμόρφωσης, καλείται να αναμετρηθεί με τη συνήθεια, που είναι ο μεγαλύτερος εχθρός μιας υγιούς επιχείρησης. Καλείται να δημιουργήσει εντός της εταιρίας μια νέα κουλτούρα, που αντιμετωπίζει τα προσωπικά δεδομένα με σεβασμό και αίσθημα ευθύνης.

– Ο καταναλωτής μπορεί να έρθει σε απευθείας επαφή με τον DPO?

Ο Κανονισμός προβλέπει την υποχρέωση για διαφανή επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων. Στο πλαίσιο αυτό, ο οργανισμός υποχρεούται να κοινοποιεί τα στοιχεία επικοινωνίας του DPO σε όλα τα υποκείμενα των δεδομένων, διευκολύνοντας την επικοινωνία μαζί του.

Κάθε ενδιαφερόμενος, λοιπόν, μπορεί να έρθει σε επαφή μαζί του για να ενημερωθεί, μεταξύ άλλων, για τις κατηγορίες των υπό επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, τους σκοπούς επεξεργασίας, τους πιθανούς αποδέκτες των δεδομένων και, κυρίως, για τα δικαιώματά του, όπως απορρέουν από τον Κανονισμό.

– Τι δείχνουν τα στοιχεία μέχρι στιγμής; Υπάρχει ανταπόκριση και ενδιαφέρον του κόσμου για την προστασία των προσωπικών τους δεδομένων;

Θυμηθείτε τις πρώτες ημέρες εφαρμογής του Κανονισμού και τα δεκάδες πανομοιότυπα μηνύματα που λάβαμε από διάφορες επιχειρήσεις, e-shops, μέσα κοινωνικής δικτύωσης κλπ. Θα έλεγε ψέματα όποιος ισχυριζόταν ότι δεν ενοχλήθηκε από αυτό τον καταιγισμό πληροφόρησης και δεν διέγραψε αβλεπεί τα περισσότερα από αυτά τα μηνύματα. Αυτό το αρνητικό κλίμα έδωσε την εντύπωση ότι η αποστολή των ενημερωτικών δελτίων μάλλον απομάκρυνε το κοινό, παρά το ευαισθητοποίησε.

Το κλίμα αυτό σιγά σιγά αντιστρέφεται. Τα μηνύματα που λαμβάνουμε από την καθημερινή επικοινωνία με το κοινό, όπως και τα αποτελέσματα μιας πρόσφατης έρευνας σχετικά με το επίπεδο ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης των Ελλήνων πάνω σε θέματα προστασίας προσωπικών δεδομένων, είναι ενθαρρυντικά. Ποσοστό μεγαλύτερο του 80% δήλωσε ότι είναι ενήμερο για τον νέο Κανονισμό, ενώ το 77% των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι έχουν γίνει πιο προσεκτικοί στον τρόπο με τον οποίο διαθέτουν τα προσωπικά τους στοιχεία. Αν οι αριθμοί λένε την αλήθεια, τότε είμαστε σε πολύ καλό δρόμο. Η πρόοδος αυτή οφείλεται κατά μεγάλο βαθμό και σε πρωτοβουλίες, όπως η δική σας, Homo Digitalis, που στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση του κοινού, αλλά κυρίως φροντίζουν για τη σωστή και υπεύθυνη ενημέρωσή του.

– Πώς βλέπετε το μέλλον των επιχειρήσεων σε αυτόν τον ψηφιακό κόσμο;

Δεν είμαι καλός στις προβλέψεις, αλλά αυτό που μπορώ να πω είναι πως η συμμόρφωση με τον Κανονισμό είναι η πρώτη μεγάλη δοκιμασία που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι επιχειρήσεις σε αυτό το πεδίο. Ακολουθούν άλλες δοκιμασίες, πιο απαιτητικές. Τα αποτελέσματα αυτής της πρώτης άσκησης θα φανερώσουν το βαθμό ετοιμότητας των οργανισμών για την προσαρμογή στις νέες απαιτήσεις και στα νέα επιχειρηματικά μοντέλα του ψηφιακού κόσμου. Αυτές που θα περάσουν το τεστ με επιτυχία έχουν κάθε λόγο να αισιοδοξούν ότι θα παραμείνουν ανταγωνιστικές, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες, για τις οποίες, δυστυχώς, το μέλλον δεν προδιαγράφεται ευοίωνο.

*Ο Εμμανουήλ Τζιβιέρης είναι απόφοιτος της Νομικής Σχολής Αθηνών, κάτοχος Μεταπτυχιακού τίτλου στο Δημόσιο Δίκαιο από το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και Μεταπτυχιακού τίτλου στο Δίκαιο και τα Οικονομικά από το Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης. Εργάζεται ως DPO στην Επενδυτική Τράπεζα Ελλάδας.

Μια φιλοσοφική προσέγγιση του Φίλιππου Κουράκη*

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους η τεχνολογία θα μπορούσε να μεταβάλει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν τα πρόσωπα που αναμειγνύονται στην νομοθετική διαδικασία και την εφαρμογή του νόμου. Στο παρόν κείμενο θα επικεντρωθούμε στο ζήτημα της απονομής της δικαστικής εξουσίας από μηχανές μέσω της Μηχανικής Μάθησης (Machine Learning)  και εάν αυτό θα μπορούσε να εναρμονιστεί με τη θεωρία του επιφανούς Ronald Dworkin περί της σωστής απάντησης (right answer thesis).

Η χρησιμοποίηση ενός ειδικού αλγορίθμου

Οι νομικοί Casey και Niblett[1] περιγράφουν μια υποθετική μελλοντική κατάσταση κατά την οποία οι πληροφορίες και οι προβλέψεις που θα μπορούμε να αποκομίσουμε από την τεχνολογία θα είναι τέτοιας ακρίβειας όπου θα μπορούμε πλέον να αναθέσουμε το ρόλο του δικαστή σε μηχανές. Η διαδικασία, γράφουν, θα είναι η ακόλουθη: ήδη στις ΗΠΑ χρησιμοποιείται, σε ορισμένες πολιτείες, από τους δικαστές ένας αλγόριθμος ο οποίος προβλέπει την πιθανότητα ο κατηγορούμενος να μην εμφανιστεί στο ακροατήριο. Παρ’ ότι ο αλγόριθμος αυτός δεν έχει αντικαταστήσει τους δικαστές, γίνεται να φανταστούμε πως, με την ολοένα αυξανόμενη αποτελεσματικότητά του, οι δικαστές θα στηρίζονται όλο και περισσότερο σε αυτόν, μέχρι τελικά να εξαρτώνται ολοκληρωτικά από αυτόν.

Το ερώτημα που επομένως τίθεται μέσω αυτού του (υποθετικού) σεναρίου είναι το πώς μια τέτοια τροπή θα εναρμονιζόταν με τον ίδιο το χαρακτήρα του δικαίου. Για να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε θα στραφούμε στο έργο του Dworkin και συγκεκριμένα στη θέση του περί της σωστής απάντησης (right answer thesis).

Η θεωρία της σωστής λύσης και οι πιθανές παρερμηνείες της

Ο Dworkin νωρίς στην καριέρα του τάραξε τα φιλοσοφικά και δικαιϊκά ρεύματα της εποχής του υποστηρίζοντας ότι πάντοτε, ακόμη και στις πιο αμφισβητούμενες και δύσκολες υποθέσεις, υπάρχει μία σωστή λύση[2]. Σε πρώτη ανάγνωση, η θέση αυτή φαίνεται να εκφράζει εν πολλοίς αυτούς που θα υποστήριζαν την αντικατάσταση των δικαστών από μηχανές, αφού η μία σωστή λύση φαντάζει εύλογο να προκύπτει από μία μηχανιστική διαδικασία ύψιστης ακριβείας. Παρ’ όλα αυτά, η προσέγγιση αυτή αποτελεί παρερμηνεία της θέσης του Dworkin.

O ίδιος ο Dworkin είχε προβλέψει μια τέτοια παρερμηνεία. Στην αυτοκρατορία του Νόμου (1986), είχε γράψει τα ακόλουθα[3]:

«Δεν έχω σχεδιάσει έναν αλγόριθμο για τις δικαστικές αίθουσες. Κανένας μάγος της πληροφορικής δεν θα μπορούσε να σχεδιάσει από τα επιχειρήματά μου ένα πρόγραμμα το οποίο, μετά από τη συγκέντρωση όλων των συμβάντων της υπόθεσης και όλων των κειμένων προηγούμενων νομοθετημάτων και δικαστικών αποφάσεων, θα απένειμε μια ετυμηγορία που θα έβρισκε τον καθένα σύμφωνο».

H παραπάνω ρήση του Dworkin προέρχεται από την πεποίθησή του ότι η ορθή μέθοδος εκδίκασης υποθέσεων είναι μια άσκηση θεμελιωδώς ερμηνευτική και αξιολογική και, ως τέτοια άσκηση, θεμελιώνεται σε αρχές. Ο εκδικάζων δύναται να εξεύρει την ορθή λύση σε κάθε υπόθεση αλλά μόνο μέσω της εξεύρεσης της καλύτερης ερμηνείας.

Καλύτερη νοείται η ερμηνεία η οποία, από όσες δύναται να υποστηριχθούν σύμφωνα με το γράμμα του νόμου, δικαιολογεί ηθικά με τον καλύτερο τρόπο τον εξαναγκασμό που επιβάλλει ο νόμος στους κοινωνούς του. Στην πορεία του αυτή, υποστηρίζει ο Dworkin, ο εκδικάζων αποπειράται να διατηρήσει την ακεραιότητα του νόμου ερμηνεύοντάς τον υπό το καλύτερο φως του, έχοντας υπ’ όψιν ότι ο νόμος να είναι το δημιούργημα μιας κοινότητας στην οποία ενοποιητικό στοιχείο είναι η προσπάθεια δικαιολόγησης του κρατικού εξαναγκασμού.

O Dworkin θεωρούσε, λοιπόν, ότι κάθε υπόθεση έχει μία ορθή λύση, αλλά παρ’ όλα αυτά κάθε υπόθεση είναι δύσκολη, και η εξεύρεση της λύσης της αποτελεί μια κατεξοχήν εξάσκηση της πολιτικής ηθικής. Επομένως, παρά την τυπολατρική υφή της πεποίθησης του φιλοσόφου περί μίας ορθής λύσης κάθε υπόθεσης, ο ίδιος κατανοούσε ότι το νομικό σύστημα, ακριβώς επειδή αποτελεί οργανική ενότητα, μεταβάλλεται συνεχώς έτσι ώστε τα επιμέρους στοιχεία του να είναι όσο το δυνατόν πιο συνεχή μεταξύ τους.

Η τεχνολογία θα αντικαταστήσει τους δικαστές;

Το ερώτημα που επομένως τίθεται βάσει των ανωτέρω είναι εάν ο ρυθμός με τον οποίο αναπτύσσεται αυτή τη στιγμή η τεχνολογία και η τροχιά που έχει πάρει θα οδηγήσουν στο φαινόμενο οι μηχανές να αντικαταστήσουν αποτελεσματικά τους δικαστές, ευρίσκοντας τη σωστή απάντηση ακόμη και στις δύσκολες υποθέσεις. Η Μηχανική Μάθηση δύναται πράγματι να ανακατευθύνει ένα σύνολο κανόνων έτσι ώστε να υπηρετηθεί ένας ευρύτερος στόχος, ο οποίος μπορεί κάλλιστα να είναι ηθικά επιδοκιμαστέος. Υπό αυτό το πρίσμα, η Μηχανική Μάθηση είναι δυναμική και διαρθρωμένη με συνέχεια. Eπομένως, εάν  χρησιμοποιούταν για να εκδικάζει πραγματικές υποθέσεις, θα το έκανε με κάποιου είδους ακεραιότητα, μηχανικής βέβαια φύσεως.

Παρ’ όλα αυτά, οι επιδιώξιμοι στόχοι θα έμεναν ανέπαφοι. Η στατική φύση της πολιτικής ηθικής στην οποία θα θεμελιωνόταν το νομικό σύστημα θα το απογύμνωνε από νομιμότητα, κατά τη θεώρηση του Dworkin. Για το φιλόσοφο, η ακεραιότητα έχει την έννοια ότι όλα τα επιμέρους τμήματα του νομικού συστήματος μπορούν να αναθεωρηθούν, αφού η επιχειρηματολογική διαφωνία γίνεται να προχωρήσει μέχρι τα θεμέλια της νομιμότητας, εξετάζοντας βασικά ερωτήματα όπως το πώς πρέπει οι πολίτες να φορολογούνται και το εάν πρέπει να υπάρχουν πολιτικές θετικών διακρίσεων[4]. Ακολουθώντας αυτή τη συλλογιστική, οι νομοθετικές πολιτικές βασίζονται σε αρχές οι οποίες προκύπτουν μέσω ερμηνείας δύσκολων υποθέσεων. Η διαδικασία αυτή θέτει ως στόχο να ενοποιήσει παλαιότερες αποφάσεις κατά τρόπο που θα δικαιολογεί τον κρατικό εξαναγκασμό από την πλευρά της ερμηνευτικής κοινότητας.

Το συμπέρασμα

Συνοψίζοντας, καταλαβαίνουμε ότι η υπόσχεση που θέτει η τεχνολογία με την Μηχανική Μάθηση δύσκολα θα μπορούσε να εναρμονιστεί με την νομιμότητα όπως έχει διατυπωθεί από τον Dworkin. H Mηχανική Mάθηση δεν λειτουργεί βάσει αρχών. Λειτουργεί βάσει στατιστικών σχέσεων, οι οποίες δεν αντανακλούν ηθικές αρχές. Η λειτουργία της, επομένως, θα αναιρούταν στο μέτρο που ένα σύστημα (εν προκειμένω το νομικό) θα της επέτασσε να πράττει θεμελιωδώς ηθικά.

*Ο Φίλιππος Κουράκης είναι νομικός με εξειδίκευση στη Φιλοσοφία Δικαίου και στην Εγκληματολογία. Είναι απόφοιτος της Νομικής Σχολής Αθηνών και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στην Εγκληματολογία και μεταπτυχιακού τίτλου στη Φιλοσοφία Δικαίου από το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

[1] Casey, Anthony J. and Niblett, Anthony, Self-Driving Laws (June 5, 2016). Διαθέσιμο στο SSRN: https://ssrn.com/abstract=2804674

[2] Ronald Dworkin,Taking Rights Seriously(London: Duckworth, 1978), κεφάλαιο 4

[3] Ronald Dworkin,Law’s Empire (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1986) σελ. 412, μετάφραση του γράφοντος

[4] ό.π., σελ. 73

Οι ερωτήσεις είναι αλληλένδετες με τη γνώση, καθώς όπως λέει και ο λαός μας «ρωτώντας πας στην πόλη». Όπως ήδη έχεις πληροφορηθεί από την ομάδα της Ηomo Digitalis, διανύουμε την πρώτη εβδομάδα του Ευρωπαϊκού Μήνα για την Ασφάλεια στον Κυβερνοχώρο. Εάν λοιπόν σου αρέσουν οι ερωτήσεις και τα εκπαιδευτικά ερωτηματολόγια και κουίζ, τότε αυτό το άρθρο θα σε οδηγήσει σε πολύ ενδιαφέρον υλικό και θα σε βοηθήσει να ενημερωθείς.

Κάθε φορά που χρησιμοποιείς το διαδίκτυο ένας νέος κόσμος, ο ψηφιακός, ξεδιπλώνεται μπροστά στα πόδια σου. Μέσω μίας σύνδεσης Internet έχεις πρόσβαση σε έναν ωκεανό πληροφοριών. Μπορείς να ενημερωθείς, να εκπαιδευτείς, να επικοινωνήσεις, και να διασκεδάσεις.

Ωστόσο, αυτός ο κόσμος δεν είναι μόνο ένας κόσμος ευκαιριών, αλλά και ένας κόσμος προκλήσεων και κινδύνων. Για να εκμεταλλεύεσαι λοιπόν στο έπακρον τις δυνατότητες που αυτός ο κόσμος σου προσφέρει, το κλειδί είναι η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση.

Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι μας στην ευαισθητοποίηση με το πρώτο εκπαιδευτικό ερωτηματολόγιο της λίστας μας, αυτό της Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ). Η ΑΔΑΕ είναι μία από τις Ανεξάρτητες Αρχές που προβλέπονται από το Σύνταγμα της χώρας μας, και έχει σκοπό την προστασία του απορρήτου των επικοινωνιών και την ασφάλεια των δικτύων και πληροφοριών. Πρόσφατα ανάρτησε στην ιστοσελίδα της ένα εκπαιδευτικό ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις και προσφερόμενες απαντήσεις για ένα πλήθος σημαντικών ζητημάτων.

Εάν στο μυαλό σου τριγυρίζουν ερωτήματα σχετικά με κινδύνους που απορρέουν από την εγκατάσταση κακόβουλου λογισμικού στον υπολογιστή ή το κινητό σου, εάν έχεις υπόνοιες ότι η τηλεφωνική ή η διαδικτυακή σου επικοινωνία παρακολουθείται ή εάν θέλεις να μάθεις ποιoς είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος αντίδρασης όταν λαμβάνεις απειλητικές ή προσβλητικές κλήσεις, τότε το εκπαιδευτικό ερωτηματολόγιο της ΑΔΑΕ θα σου δώσει τις σωστές κατευθυντήριες γραμμές.

Επόμενος σταθμός στο Οκτωβριανό ταξίδι μας  στην ευαισθητοποίηση, και ειδικά σχεδιασμένος για παιδιά και εκπαιδευτικούς, είναι η ποικιλία  κουίζ  γνώσεων και ευαισθητοποίησης  που έχει ετοιμάσει η ομάδα του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου­­­­ στο πλαίσιο της εκστρατείας SaferInternet4Kids (μετάφραση: Ασφαλέστερο Διαδίκτυο για τα παιδιά).

To Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς Διαδικτύου λειτουργεί υπό την αιγίδα του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ITE) και μέσω της ιστοσελίδας της εκστρατείας SaferInternet4kids ευαισθητοποιεί παιδιά, γονείς και εκπαιδευτικούς σχετικά με την ασφαλή χρήση του διαδικτύου και των εφαρμογών κοινωνικής δικτύωσης. Αν θέλεις να μάθεις για τα προσωπικά σου δεδομένα, το cyberbullying, την υπερβολική ενασχόληση με το διαδίκτυο, και άλλα πολλά πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτείς την ιστοσελίδα αυτή.

Τρίτος και τελευταίος σταθμός για το σημερινό μας ταξίδι, είναι το κουίζ για την Ασφάλεια Δικτύων και Πληροφοριών που έχει ετοιμάσει ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ασφάλεια Δικτύων και Πληροφοριών (ENISA). Το εν λόγω κουίζ είναι διαθέσιμο σε όλες τις γλώσσες των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και χωρίζεται σε δύο θεματικές, ιδιωτικότητα και γενική ασφάλεια. Κάνε το κουίζ εδώ και λάβε αναλυτικές απαντήσεις για ερωτήματα όπως: Είναι η ιδιωτική περιήγηση (incognito mode) πράγματι ιδιωτική; Με ποιον τρόπο μπορούν να σε επηρεάσουν τα botnet? Ποιες ανησυχίες εγείρουν τα cookies και τι είναι το VPN?

Φυσικά, η ομάδα της Homo Digitalis έχει εδώ και κάποιους μήνες ετοιμάσει για εσένα τον Οδηγό Ασφαλούς Πλοήγησης, ο οποίος εμπεριέχει βασικές πληροφορίες για τις ρυθμίσεις των συσκευών σου και τη γενική σου συμπεριφορά στο διαδίκτυο. Οπότε εάν δεν τον έχεις ήδη συμβουλευτεί, μην χάνεις χρόνο. Η ενημέρωση βρίσκεται μονάχα κάποια κλικ μακριά.

Εν έτει 2018 ο καθένας από εμάς προβαίνει σε ιδιαίτερα διευρυμένη χρήση του διαδικτύου, κατά την οποία σωρεύεται ένας τεράστιος όγκος ψηφιακών δεδομένων που μας αφορούν. Τα ψηφιακά αυτά δεδομένα προκύπτουν από δημιουργία προφίλ σε social media, από την διεύθυνση e-mail μας, από ιστοσελίδες που πιθανόν διατηρεί κάποιος για την επιχείρησή του (και όχι μόνο) κοκ. Τί συμβαίνει, όμως, με αυτά τα δεδομένα όταν κάποιος αποβιώσει;

Γράφει η Αγγελίνα Βλάχου*

Τι είναι η ψηφιακή κληρονομιά

Όταν το πρόσωπο στο οποίο αφορούν αποβιώσει, τα δεδομένα αυτά αποδίδονται συνολικά με τον όρο «ψηφιακή κληρονομιά». Ο διάλογος που έχει ανοίξει περί αυτής έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις.

Σ’αυτό το αρχικό στάδιο, θα πρέπει να επισημανθεί πως τόσο οι εθνικές αλλά και οι ευρωπαϊκές προστατευτικές των προσωπικών δεδομένων νομοθετικές διατάξεις (συμπεριλαμβανομένου του πρόσφατου  Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων ή κοινώς GDPR στο στοιχείο άρ. 27 του προοιμίου του Κανονισμού 2016/679), αφορούν σε προσωπικά δεδομένα που ανήκουν σε φυσικά εν ζωή πρόσωπα.

Συγκεκριμένα, ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων καταλείπει στα κράτη-μέλη την ευχέρεια να αποφασίσουν εάν θα επεκτείνουν ή όχι την προστασία σε αποθανόντες. Υπάρχουν χώρες που έχουν ήδη προχωρήσει σε ανάλογη παροχή προστασίας (βλ. Δανία).

Προστατεύεται η ψηφιακή κληρονομιά;

Έτσι, ανακύπτει το νομικό (και πραγματικό) ζήτημα της δυνατότητας ή μη παροχής προστασίας, αλλά και της εν γένει νομικής μεταχείρισης, του όγκου των ψηφιακών δεδομένων που συναπαρτίζουν την ψηφιακή κληρονομία ενός προσώπου που έχει φύγει από τη ζωή.

Οι πιο διαδεδομένες πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης, έχουν ήδη έρθει αντιμέτωπες με την ανάγκη διευθέτησης του ανωτέρω ζητήματος και συγκεκριμένα με την απάντηση στο ερώτημα τι μέλλει γενέσθαι με τους λογαριασμούς των χρηστών τους που δεν είναι πλέον στη ζωή.

Οι υπάρχουσες δυνατότητες, είναι δύο, με ελάχιστες παραλλαγές και τροποποιήσεις ανάλογα με τους όρους και προϋποθέσεις της κάθε εταιρείας: Αφενός, υπάρχει η δυνατότητα της ολικής διαγραφής λογαριασμού, η οποία συνήθως παρέχεται συνήθως μόνο στους στενούς συγγενείς του θανόντος και συχνά απαιτείται η συμπλήρωση ηλεκτρονικής φόρμας και η προσκόμιση κάποιου σχετικού αποδεικτικού εγγράφου.

Αφετέρου, πλατφόρμες όπως το Facebook, το Twitter και το Instagram, παρέχουν παράλληλα και την δυνατότητα τροποποίησης ενός λογαριασμού σε  «ηλεκτρονικό μνημείο» (στην ελληνική εκδοχή του facebook αποδίδεται ως  λογαριασμός «εις μνήμην»), στο οποίο διατηρείται το προφίλ του προσώπου που απεβίωσε, με αφαίρεση κάποιων ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, όπως είναι η διεύθυνση ή τα στοιχεία επικοινωνίας.

Επιπλέον, ειδικά το facebook στους λογαριασμούς αυτούς απενεργοποιεί και τις πληροφορίες σύνδεσης, με αποτέλεσμα εάν κάποιος επιθυμεί να εισέλθει στο λογαριασμό για να έχει πρόσβαση στα δεδομένα του θανόντος, να του εμφανίζεται το μήνυμα «Δεν μπορούμε να δώσουμε τα στοιχεία σύνδεσης ενός λογαριασμού “εις μνήμην”. Η σύνδεση στο λογαριασμού κάποιου άλλου παραβιάζει τις πολιτικές μας σε κάθε περίπτωση».

Η απόφαση σταθμός για τα ψηφιακά δεδομένα μετά θάνατον

Κατόπιν όλων των ανωτέρω, εύκολα διερωτάται κανείς τι γίνεται με την σωρεία ψηφιακών δεδομένων του προσώπου αυτού, που συγκεντρώνονται επί σειρά χρόνων και ιδίως στην περίπτωση που οι οικείοι του επιθυμούν να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτά, όπως συμβαίνει με τα υλικά και άυλα στοιχεία της κληρονομιάς του. Την απάντηση αυτή κλήθηκε να δώσει στις 12 Ιουλίου 2012 το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Καρλσρούης στην Γερμανία. Η απόφαση αυτή, όπως είναι λογικό, δεν έχει καμία επίδραση στην ελληνική έννομη τάξη, αλλά σε κάθε περίπτωση αποτελεί μία από τις πρώτες νομολογιακές προσεγγίσεις του εν λόγω ζητήματος που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον.

Ενώπιον του Δικαστηρίου, λοιπόν, ήχθη σε τελευταίο βαθμό η διαφορά μεταξύ των γονέων μίας άτυχης 15χρονης χρήστριας του facebook και της εταιρείας. Η διαφορά εκκίνησε από το γεγονός ότι μετά τον θάνατο της κόρης τους, οι γονείς που γνώριζαν τον κωδικό πρόσβασής της (καθώς αυτοί της είχαν δημιουργήσει το προφίλ υπό την συμφωνία και προϋπόθεση πως θα είχαν πρόσβαση και οι ίδιοι), θέλησαν να αναγνώσουν τις συνομιλίες της στο messenger ώστε να διαλευκάνουν εάν ο θάνατός της ήταν αυτοκτονία ή όχι. Η τροποποίηση του λογαριασμού σε «εις μνήμην» (άγνωστο από ποιόν) δεν τους το επέτρεψε κατά τα ανωτέρω και έτσι η υπόθεση ακολούθησε την δικαστική οδό.

Σε πρώτο βαθμό, η οικογένεια δικαιώθηκε, καθώς το πρωτοβάθμιο Δικαστήριο δέχτηκε πως οι νόμιμοι κληρονόμοι προσώπου που απεβίωσε κληρονομούν μαζί με τα λοιπά περιουσιακά του στοιχεία και τα ψηφιακά δεδομένα αυτού. Η κρίση αυτή ανετράπη στο Εφετείο, το οποίο προέταξε το δικαίωμα στο απόρρητο των επικοινωνιών των χρηστών που είναι εν ζωή και επικοινωνούσαν με την κόρη των διαδίκων και θεώρησε πως η άρση της απαγόρευσης πρόσβασης στα ψηφιακά της δεδομένα θα έπληττε υπέρμετρα το δικαίωμά τους αυτό.

Εν τέλει, το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο συντάχθηκε με το πρωτοβάθμιο, κρίνοντας πως δεν δικαιολογείται διαφορετικός χειρισμός των ψηφιακών δεδομένων αποθανόντος προσώπου σε σχέση με τα λοιπά στοιχεία (περιουσιακά ή μη) που καταλείπει πίσω του και μεταβιβάζονται στους εν ζωή κληρονόμους του.

Συγκεκριμένα, διατυπώθηκε η κρίση ότι η ανήλικη είχε συνάψει συμβόλαιο χρήσης με την Facebook, το οποίο- λόγω του θανάτου της- μεταβιβάζεται στους γονείς-κληρονόμους της. Ως εκ τούτου, τα ψηφιακά δεδομένα χορηγήθηκαν στους γονείς και η ψηφιακή κληρονομιά εξομοιώθηκε με την «αναλογική», κρίθηκε δηλαδή πως ο λογαριασμός της κοπέλας στο μέσο κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα λοιπά περιουσιακά στοιχεία που κατέλειψε στους συγγενείς της.

Παρόλα αυτά, η απόφαση αυτή δεν είναι παρά μόνο η αρχή της σχετικής συζήτησης που έχει ανοίξει και το νομικό «τοπίο» παραμένει θολό.

Οι δύο όψεις του νομίσματος

Από τη μία σκοπιά, εμφανίζεται όντως πειστική η εξομοίωση ψηφιακής με αναλογική κληρονομιά, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς πως μετά θάνατον καμία απαγόρευση δεν υφίσταται στην πρόσβαση σε γραπτή αλληλογραφία προσώπου. Από την άλλη, η ιδιαιτερότητα των ψηφιακών δεδομένων δεν μπορεί να αγνοηθεί, καθώς στην σύγχρονη καλπάζουσα τεχνολογικά εποχή, η μεταβίβαση τεράστιου όγκου ψηφιακών αρχείων σε πρόσωπα πέραν του αρχικού αποδέκτη, θέτει σε υπέρμετρη διακινδύνευση πληθώρα δικαιωμάτων (λόγου χάρη στο απόρρητο των επικοινωνιών, στα προσωπικά δεδομένα, στην προσωπικότητα) ιδιαίτερα διευρυμένου αριθμού προσώπων, πολύ μεγαλύτερου μάλιστα από αυτό που θα αφορούσε μία «παραδοσιακή» αλληλογραφία.

Τα πρόσωπα αυτά, φυσικά, δεν είναι άλλα από τους εν ζωή «συνομιλητές-ακολούθους-φίλους» του αποθανόντος. Ελλείψει σαφούς νομοθετικής πρόβλεψης (σε εθνικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο) κρίνεται μάλλον προβληματικό να καλείται ο εκάστοτε Δικαστής να σταθμίσει κατά περίπτωση το επιτρεπτό ή μη της μεταβίβασης του ψηφιακού υλικού και ο φόβος έκδοσης αποφάσεων με εντελώς διαφορετική κρίση επί του θέματος είναι ιδιαίτερα υπαρκτός, καθόσον οι πλατφόρμες αυτές έχουν χρήστες- πολίτες Κρατών από όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, με διαφορετικές νομοθεσίες και διαφορετικά δικαιϊκά συστήματα.

Η μόνη οδός φαίνεται να είναι η ενιαία- κατά το δυνατόν- ρύθμιση της υπό συζήτηση κατάστασης, όπως άλλωστε προτείνεται πάντα στα προβλήματα που ανέκυψαν κατά την ψηφιακή εποχή.  Το μόνο σίγουρο είναι πως η συζήτηση έχει μόλις ξεκινήσει.

* Η Αγγελίνα Βλάχου είναι δικηγόρος και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στο Δημόσιο Δίκαιο και την Πολιτική Επιστήμη από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είναι υποψήφια διδάκτορας της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου.

Οι Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου* και Αιμιλία Γιβροπούλου* εξηγούν τι ψηφίστηκε στην ψηφοφορία της 12ης Σεπτεμβρίου για τα πνευματικά δικαιώματα στο Διαδίκτυο, πώς ψήφισαν οι Έλληνες Ευρωβουλευτές, τι σημαίνει αυτό για το μέλλον του διαδικτύου και πώς μπορούμε να δράσουμε όλοι.

Βρισκόμαστε ένα βήμα πριν από τη μεταρρύθμιση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων. Όπως ανακοινώθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2016, η Πρόταση Οδηγίας για τη μεταρρύθμιση προβλέπει διάφορες ρυθμίσεις που αφορούν το περιεχόμενο στο διαδίκτυο. Με βάση αυτή, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο κατέληξε σε μια ελαφρώς τροποποιημένη δική του πρόταση και στις 12 Σεπτεμβρίου το Κοινοβούλιο ψήφισε την δική του εκδοχή, ύστερα από μήνες διαπραγματεύσεων ανάμεσα στις αρμόδιες επιτροπές και τους αρμόδιους και σκιώδεις εισηγητές. Τα τρία νομοθετικά όργανα είναι πλέον έτοιμα να ξεκινήσουν τις τριμερείς διαπραγματεύσεις.

Η Πρόταση Οδηγίας όπως αυτή προτάθηκε από την Επιτροπή αφορά τη μεταρρύθμιση ολόκληρου του φάσματος των πνευματικών δικαιωμάτων για τη δημιουργία μιας ψηφιακής ενιαίας αγοράς. Έτσι, αν και δεν εστιάζει σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, περιέχει ποικίλες ρυθμίσεις που καλύπτουν τόσο τις εξαιρέσεις από τα πνευματικά δικαιώματα για τους εκπαιδευτικούς οργανισμούς όσο και τις συνθήκες αδειοδότησης πνευματικής ιδιοκτησίας κλπ. Τα άρθρα όμως που δημιούργησαν τις μεγαλύτερες αντιπαραθέσεις και που αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής είναι τα Άρθρα 11 και 13, όπως έχουμε αναφέρει ήδη.

Τι ψηφίστηκε όμως, τι δεν ψηφίστηκε, και τι σημαίνει η ψήφος της 12ης Σεπτεμβρίου για τον αγώνα #SaveYourInternet;

Τι ψηφίστηκε  από την Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

Άρθρο 11

Συγγενικό Δικαίωμα για τους εκδότες ειδησεογραφικού περιεχομένου (393 ψήφοι υπέρ, 279 κατά). Δεν υπήρξε ονομαστική ψήφος για τις προταθείσες τροποποιήσεις, ως εκ τούτου δεν έχουμε αναλυτικά τις ψήφους από τους Έλληνες Ευρωβουλευτές.

Η Πρόταση Οδηγίας εισάγει ένα συγγενικό δικαίωμα για τους εκδότες ειδησεογραφικού περιεχομένου. Με το εν λόγω δικαίωμα οι εκδότες θα έχουν αποκλειστικό δικαίωμα στο κείμενο των ειδήσεων που θα δημοσιεύουν. Έτσι, η αναδημοσιοποίηση κάποιου αποσπάσματος του προστατευόμενου περιεχομένου θα απαιτεί τη ρητή άδεια των εκδοτών ειδήσεων.

Η εν λόγω ρύθμιση απειλεί την ελευθερία της πληροφορίας στο διαδίκτυο, μιας και η κοινοποίηση και αναδημοσίευση άρθρων ειδήσεων, δηλαδή γεγονότων, θα περιοριστεί σημαντικά και θα υπόκειται στον έλεγχο των εκδοτών.

Δεν ψηφίστηκε καμιά δικλείδα ασφαλείας σχετικά με τη χρήση μικρών αποσπασματικών κείμενα ή τη χρήση υπερσυνδέσμων (hyperlinks). Το κείμενο που ψηφίστηκε αναφέρει ότι η ρύθμιση δεν επεκτείνεται σε “mere hyperlinks” και “individual words”. Αυτό σημαίνει ότι μόνο η χρήση μιας λέξης του προστατευόμενου κειμένου ή υπερσυνδέσμων δεν θα απαιτεί την άδεια των εκδοτών. Με μια πρώτη ματιά μπορεί να νιώθουμε μια ανακούφιση. Δυστυχώς όμως, η εξαίρεση αυτή δεν προσφέρει καμία ασφάλεια, μιας και πολλές φορές ο υπερσύνδεσμος περιέχει τον τίτλο ή κάποιο μικρό απόσπασμα του προστατευόμενου άρθρου. Ως συνέπεια, η αναδημοσίευση του κειμένου ως υπερσυνδέσμου θα απαιτεί την αντίστοιχη άδεια του εκδότη.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει ήδη αναγνωρίσει εξαίρεση στην αναπαραγωγή αποσπασμάτων και άρα το σχετικό άρθρο της Πρότασης Οδηγίας παραμένει ασαφές ως προς το στόχο του.

Επίσης, οι νομοθεσίες που προβλέπουν αντίστοιχα δικαιώματα υπέρ των εκδοτών στη Γερμανία και την Ισπανία, όχι μόνο δεν έβαλαν στη θέση τους τις “ισχυρές πλατφόρμες”, που σύμφωνα με τα λεγόμενα της Επιτροπής, αποτελούν και το στόχο του νομοθετήματος, αλλά τους έδωσαν μεγαλύτερη ισχύ στις διαπραγματεύσεις.

Στην πρώτη περίπτωση, η Google δήλωσε τη θέλησή της να μην απεικονίζει στη σελίδα της μικρά αποσπάσματα των άρθρων, με αποτέλεσμα οι εκδότες να χορηγήσουν “λευκη άδεια”, δηλαδή δωρεάν, στη σελίδα προκειμένου να έχουν και πάλι αναγνωσιμότητα. Στην δεύτερη, η Google δεν μπόρεσε να φτάσει στο ίδιο σημείο διαπραγματεύσεων με τους εκδότες, με αποτέλεσμα η εφαρμογή Google News να κλείσει τελείως για τη χώρα αυτή. Αποδείχτηκε εν τέλει ότι οι ειδησεογραφικές σελίδες έχασαν διαφημιστικά έσοδα και αναγνωσιμότητα με συνέπεια την οικονομική τους δυσχέρεια.

Εναλλακτικές προτάσεις που είχαν τεθεί προς ψήφιση, πρότειναν την εξαίρεση μικρών αποσπασμάτων και την απλοποίηση της αδειοδότησης από τους εκδότες για την καλύτερη εφαρμογή των ήδη υπαρχόντων δικαιωμάτων τους.

Άρθρο 13

Ευθύνη διαδικτυακών πλατφορμών σχετικά με την πρόληψη παραβιάσεων πνευματικής ιδιοκτησίας με συνεπαγόμενη συνέπεια την υιοθεσία φίλτρων στο διαδίκτυο. (366 ψήφοι υπέρ – 297 κατά)

Το Άρθρο 13 προκάλεσε ισχυρές αντιδράσεις από την κοινωνία των πολιτών και όχι μόνο. Μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας, πρωτοπόροι στον τεχνολογικό χώρο του διαδικτύου αλλά και ο Ειδικός Εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών για την προαγωγή και προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία γνώμης και έκφρασης, David Kaye, κατέκριναν το άρθρο και πρότειναν την άμεση αφαίρεσή του από την Πρόταση Οδηγίας.

Ο λόγος είναι σαφής. Η Επιτροπή στην προσπάθειά της να καταπολεμήσει τις μεγάλες πλατφόρμες του διαδικτύου προώθησε την ιδέα της λήψης προληπτικών μέτρων για την καταπολέμηση των παραβάσεων πνευματικής ιδιοκτησίας στο διαδίκτυο. Η ιδέα αυτή από μόνη της δεν είναι κατακριτέα. Το πρόβλημα έγκειται στα μέσα που προτάθηκαν για την επίτευξη αυτού του στόχου.

Η Επιτροπή πρότεινε την υιοθέτηση τεχνολογικών μέσων και φίλτρων από τις διαδικτυακές πλατφόρμες που φιλοξενούν μεγάλο όγκο περιεχομένου προκειμένου αυτές να προλαμβάνουν τις παραβιάσεις. Το Κοινοβούλιο έβγαλε από το κείμενο την αναφορά στα τεχνολογικά μέσα αλλά έθεσε υπεύθυνες τις πλατφόρμες για το περιεχόμενο που φιλοξενούν και συνεπώς για τις παραβιάσεις των πνευματικών δικαιωμάτων που παρατηρούνται από το περιεχόμενο που ανεβάζουν οι χρήστες, προτρέποντάς τις πλατφόρμες να συνάψουν άδειες με όλους (όλους) τους δικαιούχους.

Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνουν δύο παρατηρήσεις. Πρώτον, η εν ισχύ Οδηγία που αφορά στο ηλεκτρονικό εμπόριο, θέτει ευθύνη στις αντίστοιχες διαδικτυακές πλατφόρμες για το περιεχόμενο μόνο εφόσον έχουν λάβει γνώση ή είναι εύλογο να λάβουν γνώση αυτού, μιας και δεν είναι δυνατό να έχουν τον απόλυτο έλεγχο όλων των αναφορτώσεων χωρίς αυτό να οδηγήσει σε συνεχόμενη και ολοκληρωτική παρακολούθηση του διαδικτύου, κάτι που αναγνωρίστηκε ως παράνομο από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

Δεύτερον, οι άδειες στις οποίες αναφέρεται η Πρόταση Οδηγίας είναι πρακτικά αδύνατον να συναφθούν. Πέρα από τις πασίγνωστες άδειες με τους σχετικούς οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης, οι πλατφόρμες θα πρέπει να συνάψουν ατομικές άδειες με όλους τους μικρότερους δημιουργούς που δεν ανήκουν σε κάποιο φορέα συλλογικής διαχείρισης. Επίσης, πολλοί καλλιτεχνικοί τομείς δεν εκπροσωπούνται από κάποιο φορέα συλλογικής διαχείρισης. Τέλος, είναι δύσκολο να αντιληφθούμε πώς οι άδειες θα συναφθούν με καλλιτέχνες που έχουν δημοσιεύσει τα έργα τους με ελεύθερες άδειες τύπου Creative Commons.

Στην ψήφο αυτή είχε αιτηθεί ονομαστική ψήφος. Έτσι γνωρίζουμε ότι οι Έλληνες Ευρωβουλευτές ψήφισαν ως εξής:

Υπέρ (+): Ανδρουλάκης, Γραμματικάκης, Κεφαλογιάννης, Κύρκος, Κύρτσος, Σπυράκη, Ζαγοράκης

Κατά (-): Χουντής, Επιτήδειος, Φουντούλης, Κούλογλου, Κούνεβα, Παπαδάκης, Παπαδημούλης, Σακοράφα, Συναδινός

Παρόντες/Παρούσες που απείχαν (0): Χρυσόγονος, Καϊλή, Μαριάς

Δεν ήταν παρόντες/παρούσες στην ψηφοφορία: Ζαριανόπουλος, Βόζεμπεργκ-Βρυωνίδη

Άρθρο 12α:

Δικαίωμα για τους διοργανωτές αθλητικών εκδηλώσεων (392 ψήφοι υπερ, 291 ψήφοι κατά)

Από το πουθενά εμφανίστηκε ένα καινούριο δικαίωμα για τους «διοργανωτές αθλητικών εκδηλώσεων». Ποιοι είναι αυτοί οι διοργανωτές και ποιά τα όρια αυτού το δικαιώματος παραμένει ασαφές. Το καινούριο αυτό δικαίωμα «τρύπωσε» στην Πρόταση προς το τέλος των διαπραγματεύσεων της JURI. Παρά την προσπάθεια από μερικούς σκιώδεις εισηγητές, η ρύθμιση παρέμεινε στο κείμενο και μάλιστα ψηφίστηκε από την Ολομέλεια… προς έκπληξη του αρμόδιου εισηγητή κου Axel Voss. Όπως δήλωσε ο ίδιος σε συνέντευξή του μετά την έκβαση της ψηφοφορίας, «αυτό ήταν λάθος», και πιστεύει – ή μάλλον ελπίζει – ότι η εν λόγω ρύθμιση θα απορριφθεί στις τριμερείς διαπραγματεύσεις.

Συνέπειες: οι διοργανωτές θα έχουν δικαιώματα πάνω σε οποιοδήποτε υλικό αναπαριστά την αθλητική εκδήλωση. Έτσι, φωτογραφίες, βίντεο, κλιπς, memes και ό,τι άλλο θα είναι παράνομο να δημοσιευθούν, παρουσιαστούν, αναπαραχθούν ή να αντιγραφούν από οποιονδήποτε. Αυτό μπορεί να επεκτείνεται από τη λήψη στιγμιότυπου ενός ποδοσφαιρικού αγώνα μέχρι και τη λήψη και δημοσίευση φωτογραφίας του παιδιού στην τελική εκδήλωση της σχολής χορού. Και αυτή η ρύθμιση αντίκειται σε προηγούμενη απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Από τους 751 Ευρωβουλευτές, 392 ψήφισαν υπέρ, 291 ψήφισαν κατά και 25 απείχαν. Οι Έλληνες Ευρωβουλευτές ψήφισαν ως εξής:

Υπέρ (+): Ανδρουλάκης, Γραμματικάκης, Κεφαλογιάννης, Κύρκος, Κύρτσος, Σπυράκη, Ζαγοράκης

Κατά (-): Χουντής, Κούλογλου, Κούνεβα, Μαριάς, Παπαδάκης, Παπαδημούλης, Σακοράφα, Χρυσόγονος

Παρόντες/Παρούσες που απείχαν (0): Επιτήδειος, Συναδινός, Φουντούλης, Καϊλή

Δεν ήταν παρόντες/παρούσες στην ψηφοφορία: Ζαριανόπουλος, Βόζεμπεργκ-Βρυωνίδη

Δεν ψηφίστηκε η εξαίρεση freedom of panorama:

Η ελευθερία του πανοράματος προτάθηκε αρχικά από την εισήγηση της MEP Julia Reda. Η αιτιολογία πίσω από την εξαίρεση αυτή βρίσκεται στο γεγονός ότι η υπάρχουσα νομοθεσία στα κράτη μέλη δεν είναι εναρμονισμένη όσον αφορά στη δυνατότητα δημοσίευσης εικόνας (φωτογραφία, βίντεο κ.α) που τραβήχτηκε σε δημόσιο χώρο και απεικονίζει κάποιο έργο προστατευόμενο από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Αυτό μπορεί να αφορά κάποιο άγαλμα (π.χ η μικρή γοργόνα της Κοπεγχάγης), κάποιο κτίριο με κάποια αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα ή ακόμα και η φωταγώγηση ενός κτιρίου (π.χ. η φωταγώγηση του Πύργου του Άιφελ).

Η ρύθμιση αυτή πότε έμπαινε και πότε έβγαινε από το κείμενο των διαπραγματεύσεων. Στο τελικό κείμενο που τέθηκε προς ψηφοφορία, η εν λόγω τροποποίηση καταψηφίστηκε με 383 Ευρωβουλευτες να είναι κατά και 290 υπερ της υιοθετησης της. Οι Έλληνες Ευρωβουλευτές ψήφισαν ως εξής:

Υπέρ (+): Χουντής, Κούλογλου, Κούνεβα, Μαριάς, Παπαδάκης, Παπαδημούλης, Σακοράφα, Χρυσόγονος

Κατά (-): Ανδρουλάκης, Γραμματικάκης, Επιτήδειος, Κεφαλογιάννης, Κύρκος, Κύρτσος, Σπυράκη, Συναδινός, Φουντούλης, Ζαγοράκης

Παρόντες/Παρούσες που απείχαν (0): Καϊλή

Δεν ήταν παρόντες/παρούσες στην ψηφοφορία: Ζαριανόπουλος, Βόζεμπεργκ-Βρυωνίδη

Δεν ψηφίστηκε εξαίρεση για το περιεχόμενο που δημιουργείται από τους χρήστες:

Η εξαίρεση αυτή αφορά στο περιεχόμενο το οποίο επεξεργάζονται οι χρήστες στο διαδίκτυο και είχε επίσης προταθεί από την Ευρωβουλευτή Julia Reda και είχε προταθεί στο τελικό κείμενο και από την Επιτροπή IMCO και την Επιτροπή CULT, με τη δεύτερη να προτείνει ένα πιο συντηρητικό κείμενο το οποίο όμως αναγνώρισε την ανάγκη προστασίας τέτοιων έργων όπως είναι π.χ. κάποιο gif, meme, αποσπάσματα κειμένου ή εικόνας με σκοπό την κριτική, την ψυχαγωγία, την παρωδία κ.ο.κ.

Στην ψηφοφορία η διαφορά ήταν πολύ μικρή με 343 να καταψηφίζουν την εξαίρεση και μόλις 317 να την υπερψηφίζουν. 47 Ευρωβουλευτές απείχαν. Οι Έλληνες Ευρωβουλευτές ψήφισαν ως εξής:

Υπέρ (+): Κούλογλου, Κούνεβα, Παπαδάκης, Παπαδημούλης, Σακοράφα, Χουντής, Χρυσόγονος

Κατά (-): Ανδρουλάκης, Γραμματικάκης, Επιτήδειος, Καϊλή, Κεφαλογιάννης, Κύρκος, Κύρτσος, Σπυράκη, Συναδινός, Φουντούλης, Ζαγοράκης

Παρόντες/Παρούσες που απείχαν (0): Μαριάς

Δεν ήταν παρόντες/παρούσες στην ψηφοφορία: Ζαριανόπουλος, Βόζεμπεργκ-Βρυωνίδη

Τέλος, η τελευταία ψήφος αφορούσε την ψήφιση υπέρ ή κατά της πρότασης όπως διαμορφώθηκε από την ψηφοφορία. 438 Ευρωβουλευτές ψήφισαν υπέρ, 226 ψήφισαν κατά και 39 απείχαν. Οι Έλληνες Ευρωβουλευτές ψήφισαν ως εξής:

Υπέρ (+): Ανδρουλάκης, Γραμματικάκης, Καϊλή, Κεφαλογιάννης, Κούλογλου, Κούνεβα, Κύρκος, Κύρτσος, Παπαδημούλης, Σπυράκη, Ζαγοράκης

Κατά (-):, Επιτήδειος, Σακοράφα, Συναδινός, Φουντούλης, Χουντής

Παρόντες/Παρούσες που απείχαν (0): Μαριάς, Παπαδάκης, Χρυσόγονος

Δεν ήταν παρόντες/παρούσες στην ψηφοφορία: Ζαριανόπουλος, Βόζεμπεργκ-Βρυωνίδη

Τα δύσκολα έρχονται

Είναι αλήθεια πως η συνήθης νομοθετική διαδικασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μια πολύπλοκη και χρονοβόρα διαδικασία. Βρισκόμαστε όμως ένα βήμα πριν το τέλος. Το αν αυτό το βήμα συνεπάγεται και το τέλος του διαδικτύου όπως το γνωρίζουμε σήμερα, θα το γνωρίζουμε μετά τη λήξη των τριμερών διαπραγματεύσεων. Το σίγουρο πάντως είναι ότι οι βάσεις με τις οποίες τα τρία νομοθετικά όργανα εισέρχονται στις διαπραγματεύσεις είναι αυστηρές, συντηρητικές και απειλούν θεμελιώδεις ελευθερίες και δικαιώματα των χρηστών του διαδικτύου.

Οι κινητοποιήσεις γύρω από το θέμα συνεχίζονται (βλ. SaveYourInternet). Η άσκηση πίεσης «μεταφέρεται» σε εθνικό επίπεδο. Αυτό σημαίνει πως μπορούμε όλοι μας να ζητήσουμε από τους αντιπροσώπους μας στην Ελλάδα να ζητήσουν δίκαιους κανόνες που θα σέβονται την ελευθερία της πληροφορίας και το δικαίωμα έκφρασης των χρηστών, και που δεν θα καταλήξουν σε ενδυνάμωση των δυνατών μόνο μερών της εξίσωσης.

*Η Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου είναι διδάκτωρ Νομικής του University of Paris II Panthéon Assas και δικηγόρος. Εργάζεται ως ερευνήτρια στο Blockchain and Society Policy Lab, στο Institute for Information Law (IViR) του University of Amsterdam. Είναι επιστημονική συνεργάτης στο Humboldt Institute for Internet and Society (HIIG) στο Βερολίνο και στο Institute for Communication Sciences (CNRS-ISCC) στο Παρίσι.

*Η Αιμιλία Γιβροπούλου είναι δικηγόρος με LLM στο δίκαιο του Διαδικτύου και εργάζεται ως νομικός σύμβουλος σε ζητήματα ψηφιακής πολιτικής στην ομάδα Greens/EFA στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στο παρελθόν έχει συνεργαστεί με τον μη-κυβερνητικό οργανισμό European Digital Rights.

Γράφει ο Γιάννης Ντόκος*

Τα φυσικά και ψυχικά χαρακτηριστικά από τα οποία απαρτιζόμαστε όλοι οι άνθρωποι περιγράφουν όχι μόνο την εμφάνισή μας, αλλά και το χαρακτήρα, την ιδιοσυγκρασία, τη συμπεριφορά μας, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούμε απέναντι σε άτομα και καταστάσεις. Μπορεί να χαρακτηριστεί κανείς, επομένως, ως οξυδερκής, αθλητικός, ή συνεπής στις υποχρεώσεις του, βάσει των όσων παρατηρούν οι συνάνθρωποί του για τον ίδιο.

Ο ψηφιακός μας εαυτός

Με την επέκταση του Ίντερνετ και των σύγχρονων τεχνολογικών επιτευγμάτων, αυτοί οι χαρακτηρισμοί δεν περιορίζονται πλέον στο παραδοσιακό κοινωνικό περιβάλλον (όπως ένα σχολείο ή το οικογενειακό περιβάλλον κάποιου). Εισέρχονται πλέον και στο διαδίκτυο, το οποίο, με τη χρήση μέσων όπως τα κινητά τηλέφωνα, διευκολύνει τη συλλογή των στοιχείων του ατόμου, τα οποία του προσδίδουν έναν αντίστοιχο χαρακτηρισμό. Η δημιουργία προφίλ, συνεπώς, υπερβαίνει τον κατ’ εξοχήν φυσικό κόσμο και ανάγεται στα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα που όλοι χρησιμοποιούμε, επηρεάζοντας έτσι τη ζωή μας με τρόπους που ίσως να μην αντιλαμβανόμαστε.

Τα πιο συνήθη παραδείγματα

Ένα παράδειγμα αυτής της «αόρατης» επιρροής αποτελεί η αγορά αεροπορικών εισιτηρίων διαδικτυακά. Τα ηλεκτρονικά καταστήματα παροχής τέτοιων εισιτηρίων δημιουργούν το προφίλ του κάθε χρήστη, το οποίο αποτελείται, μεταξύ άλλων, από τη μάρκα του υπολογιστή που ο χρήστης χρησιμοποιεί για την αγορά. Η χρήση ακριβού υπολογιστή (πχ. Apple) καταγράφεται αυτόματα, και ο χρήστης χρεώνεται περισσότερο για το εισιτήριο, με το σκεπτικό ότι, εφόσον είναι κάτοχος ακριβού υπολογιστή, έχει και την οικονομική ικανότητα να πληρώσει το ακριβότερο εισιτήριο.

Η δημιουργία προφίλ στον ηλεκτρονικό κόσμο συμβαίνει, συνήθως, με τον εξής τρόπο: μια ηλεκτρονική συσκευή, μέσω κατάλληλου λογισμικού και σύνδεσης στο διαδίκτυο, συλλέγει προσωπικά δεδομένα του χρήστη της (με, αλλά και κάποιες φορές δίχως τη γνώση και συγκατάθεση αυτού), τα οποία αποθηκεύονται σε ποικίλα μέσα, και αρχειοθετούνται ανάλογα με το περιεχόμενό τους.

Κλασσικό παράδειγμα είναι οι συστάσεις της υπηρεσίας YouTube, οι οποίες βασίζονται στις θεάσεις (views) του χρήστη και στη γενική διαδικτυακή του συμπεριφορά. Το YouTube καταγράφει αυτόματα κάθε βίντεο που ο χρήστης παρακολουθεί και δημιουργεί το αντίστοιχο προφίλ (πχ. Ο Γιάννης έχει παρακολουθήσει 70% βίντεο με θέμα σκύλους, και 30% βίντεο με θέμα το ποδόσφαιρο). Ανάλογα με το προφίλ του χρήστη, η υπηρεσία τού προωθεί υλικό η οποία αυτή κρίνει πως ανταποκρίνεται στο προφίλ αυτό (δηλαδή προώθηση στον Γιάννη περισσότερων βίντεο με σκύλους και λιγότερων σχετικά με το ποδόσφαιρο).

Η μία όψη του νομίσματος

Η δημιουργία τέτοιων προφίλ μπορεί να έχει και θετικές, μα και αρνητικές επιπτώσεις όταν εφαρμόζεται προκειμένου να κατηγοριοποιήσει κάποιον με βάση τα χαρακτηριστικά του (όπως είναι η εχεμύθεια, η φερεγγυότητα, η ενεργητικότητα ή οι μουσικές προτιμήσεις κάποιου). Στα θετικά της τεχνικής αυτής συγκαταλέγεται η χρήση του δημιουργημένου προφίλ προκειμένου να παρασχεθούν στο χρήστη προϊόντα και υπηρεσίες που πράγματι ταιριάζουν σε αυτόν. Επιπρόσθετα, το προφίλ δημιουργεί ευκολία χρήσης των πλατφορμών και υπηρεσιών που το επιστρατεύουν, μιας και ο χρήστης αποκτά πλέον μία ηλεκτρονική ταυτότητα η οποία τον βοηθά να πλοηγείται ευκολότερα στο διαδίκτυο και να εξυπηρετείται βάση αυτής (αυτό συμβαίνει με διαδικτυακά καταστήματα όπως το Amazon, στα οποία ο χρήστης λαμβάνει προτάσεις για προϊόντα που το σύστημα θεωρεί πως ανταποκρίνονται στο προφίλ του). Ο χρήστης, με άλλα λόγια, είναι ταυτοποιημένος με βάση τις πληροφορίες του προφίλ του.

Η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος

Η δημιουργία προφίλ ενός ατόμου, ωστόσο, έχει και αρνητικά. Αρχικά, το προφίλ ενός ατόμου είναι όσο καίριο και ακριβές, όσο τα δεδομένα που λαμβάνονται υπόψη για τη δημιουργία του, όπως και από την αποτελεσματικότητα του αλγορίθμου που το σύστημα συλλογής των σχετικών δεδομένων χρησιμοποιεί. Ανακριβή δεδομένα και αναποτελεσματικοί αλγόριθμοι θα φτιάξουν ένα προφίλ που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Οι επιπτώσεις

Οι επιπτώσεις των παραπάνω μπορεί να είναι ιδιαίτερα βαρυσήμαντες για ένα άτομο. Ένα ανακριβές προφίλ μπορεί να οδηγήσει στην παροχή και προώθηση ανεπιθύμητων υπηρεσιών, προϊόντων ή περιεχομένου, μπορεί όμως και να συνδράμει στη λήψη σημαντικών αποφάσεων εις βάρος κάποιου, οι οποίες έχουν ως αιτία το ανακριβές προφίλ. Αξίζει να σκεφτούμε τί επιπτώσεις μπορεί να έχει η άρνηση χορήγησης, εκ μέρους ενός τραπεζικού ιδρύματος, ενός αιτηθέντος δανείου, απόφαση η οποία βασίστηκε σε ανακριβή στοιχεία που απάρτιζαν το προφίλ του αιτούντος, τα οποία και χρησιμοποιήθηκαν για να γίνει η επεξεργασία του αιτήματος αυτού με ηλεκτρονικά μέσα.

Βεβαίως, η δημιουργία ενός προφίλ και ενδεχόμενη επικείμενη λήψη αυτοματοποιημένης απόφασης, δε συνεπάγεται αυτομάτως διακριτική μεταχείριση από το μέρος που δημιουργεί το προφίλ. Η διάκριση θα είναι ανάλογη της ακρίβειας του δημιουργημένου προφίλ μέσα από τη συλλογή και επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων ενός ατόμου. Ούτε όμως είναι εγγυημένη αυτή η ακρίβεια. Όπως θα δούμε σε μελλοντικό άρθρο, η σωστή και ακριβής επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, όπως και η δημιουργία αντίστοιχου προφίλ από ηλεκτρονικά υπολογιστικά συστήματα, είναι όσο ισχυρά και καίρια, όσο η αμεροληψία και ακεραιότητα των αλγορίθμων που χρησιμοποιούν.

Συμπερασματικά, παρατηρούμε ότι οι κύριοι κίνδυνοι τέτοιων πρακτικών είναι δύο: πρώτον, η ενδεχόμενη λήψη σημαντικών αποφάσεων για το εμπλεκόμενο άτομο, και δεύτερον, η πιθανή ανακρίβεια η οποία να διακρίνει ένα προφίλ, λόγω α) συλλογής μη σχετικών δεδομένων ή β) η χρήση μεροληπτικών αλγορίθμων και υπολογιστικών μεθόδων. Σε κάθε περίπτωση, η γνώση της ύπαρξης και της φύσης των πρακτικών αυτών αποτελούν μια πρώτη γραμμή άμυνας κατά των αρνητικών επιπτώσεών τους.

Αν το θέμα το άρθρου σε ενδιαφέρει, μπορείς να μάθεις περισσότερες πληροφορίες διαβάζοντας μία εμπεριστατωμένη ακαδημαϊκή εργασία εδώ.

*Ο Γιάννης Ντόκος είναι κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών στον τομέα Νομικής και Τεχνολογίας (Law & Technology). Εδρεύει στην Ολλανδία, ασχολείται επαγγελματικά με την προστασία προσωπικών δεδομένων, και είναι υπέρμαχος της, καθώς και των ψηφιακών δικαιωμάτων εν γένει.

Γράφουν οι Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου* και Αιμιλία Γιβροπούλου*.

Η διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας στο διαδίκτυο αποτελεί από τα πλέον αμφιλεγόμενα νομοθετικά ζητήματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει εμφανές πως η δημιουργία μιας ενιαίας ψηφιακής αγοράς απαιτεί τη δημιουργία ενός νομοθετικού πλαισίου που εναρμονίζει τους κανόνες που εφαρμόζονται στα κράτη μέλη.

Η πρώτη προσπάθεια τέτοιας εναρμόνισης έγινε το 2001 με την ψήφιση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας για την εναρμόνιση ορισμένων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας. Η εν λόγω Οδηγία όμως δεν πέτυχε τον στόχο της.

Από το 2001 και μετά, η τεχνολογία εξελίσσεται ραγδαία και η έλλειψη σύγχρονων ρυθμίσεων ήταν εμφανής και αναγκαία. Για τον λόγο αυτό με την εισήγησή της και την αναφορά που ψηφίστηκε στο Κοινοβούλιο, η Ευρωβουλευτής Julia Reda κάλεσε τους νομοθέτες να “ξεσκονίσουν” τους αναχρονικούς κανόνες της Οδηγίας και να προβούν στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις.

Η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2016 όχι μόνο δεν εναρμονίζει τα δίκαια των κρατών μελών ενσωματώνοντας τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, αλλά προβλέπει επιπλέον κανόνες οι οποίοι είναι επικίνδυνοι για τη δομή και λειτουργία του διαδικτύου όπως το γνωρίζουμε σήμερα, καθώς και για το θεμελιώδες δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης.

Τα επίμαχα άρθρα της Πρότασης Οδηγίας

Τα αμφισβητούμενα άρθρα του επίμαχου κειμένου είναι τα άρθρα 11 και 13. Το πρώτο εισάγει ένα νέο αποκλειστικό δικαίωμα υπέρ των εκδοτών Τύπου και το δεύτερο δημιουργεί την υποχρέωση σε πλατφόρμες που αποθηκεύουν και που δίνουν πρόσβαση σε περιεχόμενο, να συνάπτουν άδειες για τη δημοσίευση του περιεχομένου αυτού από χρήστες ή να εμποδίζουν τη διαθεσιμότητά του με την εισαγωγή αλγορίθμων αυτόματου φιλτραρίσματος που θα εντοπίζουν τις παραβιάσεις πνευματικών δικαιωμάτων.

Υπάρχει ευρεία επιστημονική ομοφωνία στην κριτική των αμφισβητούμενων άρθρων. Το άρθρο 11 προτείνει την εισαγωγή γειτονικού δικαιώματος υπέρ των εκδοτών Τύπου και μπορεί να δημιουργήσει αποκλειστικά δικαιώματα, ακόμη και σε μικρά αποσπάσματα ή τίτλους ειδήσεων. Η επαναχρησιμοποίηση αυτών των αποσπασμάτων θα απαιτεί έτσι ρητή άδεια των εκδοτών.

Παρά τα υποσχόμενα οφέλη του, το άρθρο 11 θα εμποδίσει σημαντικά την ελεύθερη ροή πληροφοριών που είναι ζωτικής σημασίας για μια δημοκρατική κοινωνία. Ταυτόχρονα, οι καταστροφικές συνέπειες του άρθρου 13 στην ελευθερία της έκφρασης και η ασάφεια στον τρόπο εφαρμογής των αυτόματων φίλτρων περιεχομένου δικαιολογούν την ανησυχία των πολιτών σχετικά με τις επιταγές του άρθρου.

Η νομοθετική διαδικασία και η ψήφος της Τετάρτης

Σύμφωνα με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά την πρόταση της Επιτροπής, το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο έχουν σειρά να συσκεφτούν και μετά την πρώτη ανάγνωση να προτείνουν μεταρρυθμίσεις στην πρόταση της Επιτροπής.

Στο Κοινοβούλιο η αρμόδια επί της ουσίας επιτροπή για τον εν λόγω φάκελο είναι η Επιτροπή Νομικών Θεμάτων (JURI), η οποία έπειτα από τη λήψη γνωμοδοτήσεων κι από άλλες επιτροπές (LIBE, IMCO, ITRE, CULT), ολοκλήρωσε και παρουσίασε την πρόταση της τον περασμένο Ιούλιο την οποία απέρριψε η Ολομέλεια του Κοινοβουλίου, με την πλειοψηφία 318 Ευρωβουλευτών να ψηφίζουν ενάντια στην πρόταση της. Ως αποτέλεσμα, η Πρόταση της JURI δεν μπορούσε να συνεχίσει σύμφωνα με τη συνήθη διαδικασία στις τριμερείς συναντήσεις μεταξύ των τριών νομοθετικών οργάνων.

Η πρόταση επέστρεψε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων της JURI αλλά επιπρόσθετα, η πρόταση άνοιξε σε όλους του Ευρωβουλευτές οι οποίοι μπορούν να υποβάλλουν τις δικές τους προτάσεις για το κείμενο. Η Ολομέλεια θα συσκεφθεί την Τετάρτη 12 Σεπτεμβρίου στο Στρασβούργο προκειμένου να ψηφίσει το τελικό κείμενο, το οποίο και θα αποτελέσει την τελική πρόταση με την οποία το Κοινοβούλιο θα εισέλθει στις τριμερείς συναντήσεις. Οι προτάσεις που θα ψηφιστούν την Τετάρτη ξεπερνούν τις 200.

Δράσεις – Πώς μπορείς να επηρεάσεις την ψήφο της Τετάρτης

Από την δημοσίευση της Πρότασης Οδηγίας από την Επιτροπή το 2016 μέχρι και σήμερα, πολλοί φορείς της κοινωνία των πολιτών, ακαδημαϊκοί, και πρωτοπόροι στο χώρο των νέων τεχνολογιών έχουν εκφράσει την εναντίωση τους τόσο στο κείμενο της Επιτροπής όσο και στο κείμενο που τελικά καταψηφίστηκε από την Ολομέλεια τον περασμένο Ιούλιο.

Ανάμεσά στους φορείς της κοινωνίας των πολιτών είναι ο μη-κυβερνητικός οργανισμός European Digital Rights που ασχολείται με τα ψηφιακά δικαιώματα στην Ευρώπη, και ο οργανισμός προστασίας των καταναλωτών στην Ευρώπη, BEUC. Επίσης, πρωτοπόροι του διαδικτύου, όπως ο ιδρυτής του World Wide Web Tim Berners-Lee και ο συνιδρυτής της Wikipedia Jimmy Wales, καθώς επίσης και όργανα όπως ο Ειδικός Εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών για την προαγωγή και προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία γνώμης και έκφρασης David Kaye έχουν επισημάνει τις αρνητικές συνέπειες που θα επιφέρουν τόσο το αρχικό κείμενο της Επιτροπής, αλλά και το μετέπειτα κείμενο της JURI,  στη δομή και τη λειτουργία του διαδικτύου.

Στην Ελλάδα, ο μη κυβερνητικός οργανισμός ΕΕΛΛΑΚ βρίσκεται επίσης σε εγρήγορση και ενημερώνει συχνά μέσα από τη διαδικτυακή του πλατφόρμα σχετικά με τις εξελίξεις.

Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, η άσκηση πίεσης από τους πολίτες προς το εκλεκτό σώμα του Κοινοβουλίου δεν πέρασε απαρατήρητη τις στιγμές πριν την ψήφο του Ιουλίου. Με τις επόμενες Ευρωεκλογές να βρίσκονται μόλις 8 μήνες μακριά, η ενεργός δράση των πολιτών είναι αναγκαία και χρήσιμη. Η Homo Digitalis έστειλε το δικό της μήνυμα στους Έλληνες Ευρωβουλευτές και πολλοί πολίτες επιχείρησαν παρόμοια επικοινωνία με τους εκπροσώπους μας στο Κοινοβούλιο.

Η κινητοποίηση #SaveYourInternet που εστιάζει στην διαγραφή του Άρθρου 13, προσφέρει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες και τα εργαλεία για την διευκόλυνση της επικοινωνίας με τους Ευρωβουλευτές. Η έκβαση της ψήφου της Τετάρτης παραμένει ασαφής. Η συμμετοχή όμως των πολιτών είναι σημαντική και απαραίτητη καθώς μπορεί να επηρεάσει το τελικό αποτέλεσμα και να ευαισθητοποιήσει το νομοθέτη.

Για την εκτενέστερη παρακολούθηση των εξελίξεων μπορείτε να ακολουθείτε τις δημοσιεύσεις μας, και τις ενημερώσεις της σκιώδους εισηγήτριας Julia Reda. Στο twitter οι συζητήσεις εξελίσσονται σε συνδυασμό με τα hashtags #SaveYourInternet και #FixCopyright.

*Η Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου είναι διδάκτωρ Νομικής του University of Paris II Panthéon Assas και δικηγόρος. Εργάζεται ως ερευνήτρια στο Blockchain and Society Policy Lab, στο Institute for Information Law (IViR) του University of Amsterdam. Είναι επιστημονική συνεργάτης στο Humboldt Institute for Internet and Society (HIIG) στο Βερολίνο και στο Institute for Communication Sciences (CNRS-ISCC) στο Παρίσι.

*Η Αιμιλία Γιβροπούλου είναι δικηγόρος με LLM στο δίκαιο του Διαδικτύου και εργάζεται ως νομικός σύμβουλος σε ζητήματα ψηφιακής πολιτικής στην ομάδα Greens/EFA στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στο παρελθόν έχει συνεργαστεί με τον μη-κυβερνητικό οργανισμό European Digital Rights.